July 27, 2024

Social Media Kan Hmanning Zohthan A Herh Cang

0

Editorial| 2018 March 19| Atulio ah vawleipi nih al awk thalo in a buaipi thil pakhat lak ah Social Media hi a hun i tel. Social Media hi mirang biafang a si ko nain Laica in leh a hau ah kan ruat lo. Ahopoah nih Social Media hun ti cangka in mithlam ah a cuangmi cu Online ah pehtliahnak caah hmanmi Google-talk in nihin Facebook, Instagram, Viber, Tweeter, tbk. pawl an si, hun chim ding a tam ngaingai. Chantiluan rang tuk in a thlen bang, Social Media sining cang zong tamtuk aa thleng. Vawleipi nih a kong ceih ngaingaimi thil pakhat le sining pakhat ah a hun i cang.

Vawleipi nih ceih a sinak a ruang tampi lakah, ramkhel (politics) ah ningcanglo in an hman, biaknak riantuanmi nih ningcanglo in an hman, mi tampi nih tha tein pehtlaihnak caah hmanlo in, buaibainak caah an hmannak a hung tamtuk. Miphun le miphun, biaknak le biaknak, ramkhel phukhat le phukhat tiah, remlonak a phunphun in thencheunak, minung lungput thencheutertu thil pakhat ah a hung i cang. Cucu, vawleipi nih zohdihmi, ngiatthlaimi le upatmi US rampi thimnak hmanh ah, Social Media simi Facebook hmang in ningcanglo in thil sining a rak um i, an phuan than. The Independent News (2017) langhter ning ah, President Trump a tlin khawh nakding caah Russia nih tangka pek fakthanh hmangmi Russia he pehtlaimi phu an um, cu nih an hmanmi kha a hnu ah an phuan thanmi cu a si.

Cucu, a dangdang tampi chung in pakhat hun charmi sisehlaw, London khuabawi Mayor Sadiq Khan zong nih, a chimmi cu, “Facebook le Tweeter chung in catarmi, keimah pumpak ka ngahmi cu tlerhkhawnhnak, khat le khat karah buaibainak a chuahter khotu tibantuk phun tampi a si. Nan ton ciomi chung in a si ko i, tahchunhnak ah, London khuapi chung in hin Muslim pawl vialte dawi dih hna law, London hi thianter than. A dang pakhat nih, mipakhat soi i, cucu nudok padok, ralhrang a si tbk. a phunphun in soiselnak kong le thatlonak lei ah hmanmi a tam tuk cang tiah a chim. Cuti kan chimnak a ruang cu keimah an kan tlerhkhonhmi kan zaangfak hna seh timi lungput caah silo in, Social Media cung ah careltu a simi nih vun ruat hmanh u, hngakchia, mino le thangthar vialte hi zeitindah a canter hna lai. An khuaruah zeitindah a ser lai? (Channel 4)”

Cu bantuk thiamthiam in, kanmah Ramkomh Kawlram ah Tlangcung miphun le Kawl miphun kar ah siseh, Kawl Buddhist le Khrihfa karlak ah siseh, Muslim kar ah siseh, remlonak a chuahter khotu a phunphun chuahnak ah Social Media a lamkip in hman a hung si. A hmangtu lakah, pumpak minung sawhsawh lawng silo in, biaknak minung in phungki tiang an i tel. Cucu, miphun, biaknak, a bu, a peng, a tlang karlak ah buaibainak a chuak khomi thil pawl hramhram in chimrelnak le tialnak hmun ah a hun i cang. Vawleipi in, kanmah kan umnak Kawlram tiang a hung phan. Social Media hi a zapi in a chia dih cikcek tinak a si hrim lo. Asinain, zeitindah kan hman? Zeitindah na hman timi vun zoh than a hau! Ram cheukhat nawlngeitu hna nih cun, Online cung ah humhimnak a um khawh nakding caah riantuan an thawk cang. Cucu, mitam deuh miphun le biaknak nih mitlawm deuh simi biaknak le miphun soisel, nek in zomhtaihnak a umlo nak ding caah a si. Asinain, zeihmanh control nak le ti khawhnak thazaang thiamnak a ngei ve lomi kanmah kan ram bantuk ahhin, zeitindah Social Media nih zalonnak a pekmi hi kan hman? Ning cang a si maw silo timi ruahlo awk a tha ti lomi a si.

Naite ah, World Economic Forum (WEF, 2017 Nov. 17) ah hlathlainak a thar an langhtermi nih 2012 hnu in biatakte in Ngakchia Mino tampi karlak ah thil dikfello le thalo mi a hung cangmi an hmuh. An hlathlainak hi US ngakchia mino, a bik in kum 18 hrawnghrang simi sin ah an tuahmi a si. A biapi in an sining a thlen ningcang kha an hlathlai. An hmuhchuahmi cu, kum nga chung 2010-2015 karlak ah US rampi chung ahhin, ngakchia mino hna i nuamhlonak, zeihmanh saitlaihnak ka ngeilo tiah i ruahnak simi lungnuamhlo zawtnak (depression) hrampi hi zatuak 33% tluk a kai. Cun, ngakchia mino i thah hi zatuak 28% tluk a kai. A bik in hihi kum 13-18 karlak ah a cang bik i, mah le mah i thah hi zatuak 31 tluk a tam deuh tiah WEF nih hlathlainak an hmuhmi cu an thanh.

A bik in, 1995 hnu a chuakmi ngakchia mino karlak ahhin, a hleikhun in thluak lei ngandamlonak ‘mental health issues’ he aa pehtlaimi a chuak. Atu bantukin, zei ruang ah US ahhin, ngakchia si rihmi mino hna karlak ahhhin thil a can ning a si timi an hlat tikah, Smartphone in Social Media hman a hun si hnu ahhin a si bik tiah an ti. Cucu, an phone Screen cung ah an hmuhmi in a cangmi an si. Hlathlainak tuahmi phu, Pwe Research Center nih an sining kherhlainak ah Smartphone hi 2012 in 2015 karlak ah zatuak 50% in 73% tluk a kai. Hi hlathlainak in an hmuh rihmi cu Online cung ah nikhat suimilam 7 tluk a ummi, hmangmi le suimilam 1 lawng a hmangmi karlak ah i dannak a si. A sau deuh a hmangmi hna tamdeuh nih, lungnuamhlo damlonak (depression), thahnawn i timh in khuaruahnak (thinking about suicide), mah le mah thahnawn ding in khuaruahnak, tbk. a tam deuh. Hi vialte a cannak a ruang bik cu, Smartphone an hman sawhsawh ruang lawng ah siloin, Social Media an hmannak ruang zong ah a si.

Cun, Social Media hman ruang ah nuamhnak a chuahter le chuahterlo siseh, nuamhlo ruang ah dah Social Media hi hman a si timi hlat tikah, an hmuh chuahmi cu Social Media ah caan tamtuk hmannak nih lungnuamh lonak a chuahpi. Nain, pumpak i nuamhlonak nih Social Media hman caan a tamter deuh timi cu a si lomi a si. Facebook a hmangmi le hmanglomi ngakchia mino sin ah hlathlainak an tuah tikah, zarhkhat chung Facebook a hmangmi sin ah lung nuamhlo zawtnak (depression) a tam deuh.

Phundang in hlatnak an tuah thanmi nih a langhtermi cu, Smartphone in Online ah Social Media lawngte in pakhat le pakhat pehtlaihnak tuah a si tikah a leng nakin Online cung ah caan an pek deuh. A leng nakin Online chung ah pakhat le pakhat an i daw deuh. A chuahpimi cu a leng pehtlaihnak, nuamhnak, khat le khat i hawikomhnak tbk. a zorter i a tlawmter deuhmi hi a si. Pakhat le pakhat a tak in pehtlaihnak tuah hi minung nuamhnak le ngandamnak caah a tha bikmi thil pakhat a si. Cuti silo cun, minung lungthin ruahnak hi a dang ah a pial i, nuamhlonak a chuak theu. Cun, mahte lawng in um, asiloah an ka kaltak, an ka hrial timi ‘Isolated feeling’ nihhin, mah le mah i thahnawn duhnak lungthin tiang a chuahpi khun tiah an hmuhmi a si fawn. Zatlang mizapi le hawikom nih an ka hrial, an ka pehtlai lo, keimah lawng ka si timi nih nuamhlonak a chuahpi i, mah le mah i thahnak tiang a chuahtertu lakah pakhat a si fawn.

Cun, hawikom he a leng ah pehtlaihnak ngei lemlo in Online chung lawng ah pehtlaihnak a tuah i, a lengnak in Online caan a pe deuhmi mino ngakchia hi tamdeuh a lung nuamhlonak zawtnak (depression) a ngeimi an si. A dang thil pakhat a chuahpimi cu, mino ngakchia karlak ah, Smartphone an hmannak le Online in Social Media an hmannak nih ihcaan a tlawmter i mitkuh vuailonak a chuahpi. Cucu caan sautuk phone an tongh ruang le hman ruang ah a si bik. Mikuh vuailo nih tihnung ngaimi a chuahpi mi cu lungnuamhlo zawtnak (depression) a si. Hihi thil tampi lakah pakhat a si ve, nain chungkhar ruang, pawngkam ruang, hawi nih neek ruang, zomhtaih ruang, soisel ruang zong ah a si kho ko.

A cunglei langhtermi thil sining hi kanmah Laimi phun asiloah, Kawlram mizapi karlak ah tuahmi hlathlainak cu a si hrim lo. Asinain, thil sining tampi a langhter khawh tiah kan ruah. A bik in, Ramkom Kawlram hi Ralkap uknak in a tha deuhmi uknak a hun i thlen tikah, thil aa thlen ning a rang ngaingai. Tahchunhnak ah, ram tampi ahcun, Smartphone an hman hlan ah, mobile hmete simi Keypad phone hi caan saupi an hmang hmasa. Asinain, kannih kan ram ahcun, ram aa thlen cangka in a thiam he thiam lo he, Tuluk sermi Smartphone in hman hram thawk colh a si. Cucaah, smartphone hmannak kong ahhin cun a tampi a khat theu lai tiah ka ruah.

Cun, Smartphone in phone kan hman ning cang lawng silo in, Online cung ah Social Media kan hman ning cang zong hi chantiluan he aa dang tuk lai lo dah! Laimi nih Social Media kan hman daan ah dawhcahlo in a cangmi thil a tam ngaingai cang. Pumpak pakhat soiselnak menmen ah, hmanthlak thalo tarpiak in sining lo in, soiselnak tial in Facebook ah tar. Kanmah Laimi le Laimi karlak chung ah Facebook hmang riangmang in i hlen, tangka siseh, sui ngun chawva tiang i hlennak a um cang. Kan zatlang nun ning pakhat le pakhat i soiselnak, kan biaknak le zumh ning i soiselnak, tbk. chimrel ding a tam ngaingai cang.

A dang pakhat a hun um thanmi cu, Social Media hmang in pumpak miaknak le hlawknak rumro kawl hi a lar ngai. Cucu, a hlan deuh bantuk in Social Media cakuatnak hmang in mi hlen silo in, Online ah Facebook thawngthanhnak tbk. a hung si. A dang kong tampi kan hngallo nain, kanmah Laimi karlak lawng ah cun a si lai lo dah! Asinain, milurel tlawmte a simi Laimi karlak, a harsami Laimi karlak ahhin a tam khun ve ko men lai. Nai ah, The Chinland Post in kan riantuan hawi pakhat nih, a si khawh chung in Online ah Laica in catial (Media bantuk) cazin a khomh i, 67 tiang a khawmh khawh. A tampi a um rih kho men. Hi bantuk in an ummi nih a thatnak zong tampi a chuahpi ko lai nain, atulio kan sining ahcun, thatnak nakin thatlonak lei ah a kan kalpi deuh hlah maw tiah kan ruah. A ruang cu, catarmi, catialmi, video thlahmi tbk. nih zei ngaingai thatnak a chuahpi dingmi thil siloin, a thalo deuhmi lei an si maw tihi kan lung a kan hrinh. A bik in, London Mayor Sadiq Khan nih a tining bang, kan catialmi, kan video thlahmi, kan share mi pawl a reltu ding hi upa le khuaruat kho cangmi lawng a si tilo. Kum no tete, hngakchia tete, Facebook le bang cu an phung ah kum 13 in hman khawh a si. Kum 13 ngakchia nih a hmuh dingmi le a rel dingmi ah a thalomi a tam tuk kan tuah sual hnga maw? Tahchunak, Hakha i tuahmi Chin Miphun Ni ah US in piah ruah ah a rak tlungmi kong kha kan innchungkhar ah a theimi mi cu ka nau tang 5 kai liomi a si. A ratnak kong a that le chiat kha silo in, thil theih ning kong kha a si. Cucu, Facebook in thlahmi thawngpang le a bik in, video pawl ruang ah a si kan ti khawh. Chim duhmi cu, a dangdang zong kha a theih khawh ve lai tinak. A hlei khun in a poimi cu ahodah a si timi theihlomi nih a phu (group) sermi ah khumh le luh lengmang a si. Ka naunu te nih, a theihnak cu ka nu phone hmang in a zoh ve lengmang ruang ah a si. Lungthiang tein a thang dingmi kan ngakchia, mino, ram hruaitu ding hi nihin pumpak miaknak, hlawknak sawhsawh le diriamnak sawhsawh nih a miphun ning in a kan hrawk sual maw tihi ruahlo awk a tha tilo.

Cucaah, Online ah caan kan hman ning, Facebook kan hman ning hi ruah than a hau cang. Online media caah lawng ah silo in, pumpak nih kan hman ning hrimhrim zong zohthan a herh cang tiah kan ruah. Kan online nak le kan Facebook nak nih, ihcaan tlawmter nak in lungnuamhlo zawtnak (depression) a chuahpi lawng silo in, mi duh hawihngar hmannak, lungthin in miremlonak, nuamhlonak, online in tangka duh tuk ruang ah lungput le ziaza rawhnak tbk. a chuahpi ah cun, atu in remh a herh cang. A ruang cu vawlei nih a chuahpimi chantiluan (globalization) hi kan innka hram ah a um ve cang. US ah nihin a cangmi kha Hakha ah nihin ah hmuh khawh chan a si cang. Leng va chuah in va zoh zong a hau tilo. Na kutcung, na smartphone, na online caan ah Timeline ah hmuh khawh caan an hung si dih cang. Cucaah, rang tuk in a tlimi social media hi zawtnak sivai, kan zatlang, kan biaknak le kan ziaza a hrawktu, a mui chiattertu le damh khawh lo (cancer) sivai kan siter sual cio maw? Social Media kan hmanning i chek, i zoh than cio cang hna usih.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)