Alem In Milem Ah A Cangmi Aung San Biakamnak
Salai SH Lian, 2019 September 17| Kum 70 tluk a buai cangmi Ramkomh Kawlram ah remdaihnak in thlenremhnak nih a daimi ramnuam Zaukphung cozah a sinak ding cu kan duh dihmi a si. Ahohmanh nih a duhlomi kan um lai lo dah! 2010 in 2015 ah USDP in NLD cozah sin in thlennak tampi a chuak theo lai tiah ruahchannak nganpi he rak bawh le orh cio cu a si. Cucu, kum 70 chung hngahmi, a hlei in 1988 hnu ah hngah hlang khunmi thlennak a hung si. Cucu, a hun hruaitu ah langsar bikmi cu NLD le Sianghleikai deuh pawl an rak si.
NLD cu Ramkomh Kawlram zalonnak Pa tiah Kawl nih an timi Aung San fanu Suu Kyi nih a hruaimi a si. Cucu nih cun, Kum saupi hnu ah, 2015 in Cozah an hun tlaih, a hram ahcun ruahchanak ngaih cio a si. Nain, cozah hruai ning in caantling (term) khat hmanh a si hlan ah thanchonak lei silo in, zualhmatter mi tete a hung tam liang luang. Cuchung ah, Suu Kyi a hringtu Pa milem tuah hi pakhat ah a hung tla.
Thil sining taktak hun zoh ahcun, Aung San nih hnatlakpi nak rak tuah tiah timi Panglang Hnatlaknak hi amah Aung San hruai ruang thengtheng ah a si lo timi hi tuahbia dikfel, a hmanmi a rel kho mi nih cun theih le hngalh dih a si ko cang. A hlan deuh lio i, Kawl nih an tialmi, Kawl cozah nih teimi le ukmi hna cawn ding le rel ding ah an tuahmi lawng rel belte ahcun ruahnak dangpi a chuak hnga. Cun, Kawlram zalonnak ngahnak ding caah Aung San le a hawile sawmthum (30 Comrades, Yebaw Tongceih) nih an i zuammi a si tbk. zong hi tuanbia puitling le dikfel cu a si dik hrimhrim lo. Nain, cucu Tuanbia cu teitu a simi nih an duhning tein an tial tawn timi phungthluk a um bang kha a hei si ko. A taktak a ngaingai ahcun, 1945-48 hrawng in 50 tiang Vawleipi sining zoh ahcun, vawleipi ralpi pahnihnak a dih in UN a dir i, vawlei thil sining cang tampi a thlengmi kong hi kan ram zalonak ngahnak kong he pehtlai in tuakchih le zohchih lo awk a tha lomi a si. Cucu, Aung San le Ralkap 30 thengtheng timi hi a diklomi thil sining a si. Cucu, Tuanbia ah an kan cawnter i, History is written by victory an timi a tlamtlinnak cu a si.
Nihin, zalonak hmuh khawhnak hnga ding caah hnatlaknak cahren simi Panglong cu a tak in tlamtlingnak a um lo lawng silo in, thlendannak tampi he uk le pen kan si. Hlen le thawi, rawi le phiar kan si. Cucu, mah le mah i hngallo ding tiang in fimcawnnak in an kan molhter. Cucu, Laiholh ah a fak bikmi pakhat cu, Mah hngallo ti hi a si. A taktak ahucn, Laimi hi mah hngallo kan tam tuk cang hi kan rak i hngallo. Kan ihngalhlo lawng silo in, kanmah le mah karlak ah thencheuter in, zeihmanh a chuahpi lo dingmi milem in ekbarh an kan timh. A ngaingai ahcun, Sing 100, 200, in 300 dih in sermi Milem nak in Sianginn pakhat sak zong a tha deuh saumau i, Sianginn kainak a ngeilomi bawmh le chanh zong a tha deuh chinchin mi a si. Ramkulh NLD cozah nih, Ramkomh NLD cozah lungtluanh rumro i timhmi ruahnak ngeihmi ramkhel, pawlitik sining zong hi a nauta tukmi a si.
Nihin ah, February 12 poahpoah ah Ramkomh Ni (Pyi Taung Suu Neh) tiah tuahpi kan si. Cucu, Laimi tam deuh nih zeidah a suallam a si zong kan hngallo. Tlang khat tein kan chim ahcun, “Ramkomh Kawlram dirhtu ding si ding ah hnatlaknak Min rak thut Ni” a si. Ramkomh Kawlram hi a dirhtu kan si, kan rak dirh ni a si. Cucu kan i fian a herhmi zong a si. 1948 lio vawlei sining ah, UN nih vawleipi ah Mirang le Nitlak nih ukmi nichuah le minakram (africa) poahpoah kha zalonnak pek i, anmah tein ukter ding timi hnatlaknak a rak um mi a si. Mah tein a uk kho lo dingmi ram poah kha, UN Trusteeship Council tang ah chiah in uknak cawnter i, uk ning cang le hruai ningcang thiam dih hnu ah, zalonnak pek ding timi tiang timhlamhnak a rak um. Cucu, Panglong ah Feb. 12 ah hnatlaknak kan rak ngaih ruang ah, caantha pakhat kan sunghmi a si tiah zong kan chimh khawh. Cucu hnu va khirh awk a tha tilomi a si hnga.
Cu nak in a poi khun mi cu, 1947 ah Ramkomh Kawlram dirhtu (co-founder) si ding in hnatlaknak rak ngeihmi kha a tak an can lo lawng silo in, nihin ni ah cun, a lem in milem sinak in a hung phan. Cucu santlaihnak a ngeilomi Milem (Dar silo ah tlak in sermi Milem) sinak in a hun phan. Cucu, ngaihchia ngaingai a si. A hleikhun in, tlangcung hmunhma kip ah hun buaipi mi thil pakhat ah a hung i cang. Kan hnulei ah, Thantlang ah an buaipi i an let. Atu ah Hakha ah a hung phan.
A ngaingai ahcun, Thantlang le Hakha a hung phanh hlan ahhin, tlangcung hmunhma tampi an an buaipi cia cangmi a si. 2018 ah NLD hruaimi cozah nih Aung San milem cu Loikaw Pengkulh, Karenni (Kayah) khualipi ah dirter ding in rak timh a si. Nain, Kayah ah a ummi, mino, zatlang bu tampi nih an duhlonak an langhter ruang ah NLD cozah nih thongthlakmi tampi an rak um. Kayah (Karenni) hi 12 Feb. 1947 ahhin, Panglong ahhin meeting an rak kai ve ko, nain min sen an rak thu lo. Kayah ramkulh cozah ni hin, dar in tuahmi Aung San Milem hi Kantahaywon Pangpardum (park) ah tuah ding in 2018 a thawk ah an timh i, May 2018 ah cozah nih foundation a dirh in mino nih duhlonak langhter nak in an rak tuah colh.
Zei ruang dah Aung San Milem cu an duhlonak a ruang phun 5 a um. Nain, pakhat hnih lawng ka hun langhter lai. Karenni (Kayah) miphun le Kawl miphun kan tuahbia cu a khatmi a si lo. Miphun a dang veve mi kan si an ti. Cun, atulio Ramkhel sining le dirhmun, tlangcung hriamtlai phu le cozah nih tuah cuahmahmi Remdaihnak lamthluan (peace process) zong a tluang lo. Cucaah, Kawl nih namnehnak in tuah tawnmi (Burmanization) hi kan duhlo. Cozah nih hramhram in tuahter mi Kawl namnehnak phung hi kan duhlo an ti. Cun, ramkomh dirh lio ah hnatlakmi simi le tulio Karenni pawl nih duhmi tlukruannak (equality), self-determination (mahtein khuakhan lairelnak), ramkomh in duh tik poah chuahnak nawl (secession) covo pawl kong ah kan lung a tling rihlo an ti.
A cunglei langhtermi a ruang in, Karenni ramkulh ah ummi Mino phu, Lothlo phu, Sianghleirun phu, tbk. pawl nih 18 July 2018 ah duhlonak langhternak cakuat cu cozah sin ah an rak pek. Cucu, cozah nih hruaitu pawl kha tampi tlaihkhih ding ah nawl a rak chuah.
Cun, 2017, Ramkomh cozah nih Mon Ramkulh ah hlei min ah Aung San timi min pek ding timtuahnak ngeih ruang ah fakpi in an rak buai cang. An buai ko nain, cozah nih hramhram in an ser thiamthiam. Cun, a thli tein hohmanh theihlo in Kachin ramkulh khualipi laifang ah Aung San milem cu an rak ser. Kachin mizapi nih cozah nih tuahmi an lim hnu ah ah hmuh tik ah, an lung a tling lo hrimhrim. Nain, zeihmanh chimrelnak hmunhma a um kho lo.
Atutan ah, NLD cozah cunglei tawlrelnak le chimrelnak a si theo lai cu, NLD ramkulh cozah nih Thantlang ah tuah dingmi Aung San milem cu duhlonak a um hnu ah, Hakha ah Dirter ding in hun chimrelnak a chuak than. A Milem Aung San a dir mi kong duhlo duhlo kong chim hlan ah, Aung San hi zei ruang ah dah dir ter ding le tlangcung hmunhma kip ah upatnak mi kenter in a milem ser ding in timh a si timi hi ruah ngai hau mi a si. A taktak ahcun, Ramkomh Kawlram zalonak hi Aung San ruang thengtheng ah kan ngahmi a silo kan ti ahcun, kan palh lai lo. A cung ah langhter cangmi vawlei ramkhel sining ruang ah tampi a hngat mi a si. Cucu, vawlei tuanbia sining in al khawh lo dingmi a si. A ngaingai ahcun, Aung San nih tlangcung miphun hnatlaknak pakhat hmanh laklo in, London a tlawn lio ah a chim ruang ah, hmualpho ngai in a rak um hnu ah, Panglong Hnatlaknak cu a hun chungmi a si. Panglong (Pinlung) hnatlaknak a um khawhnak a ruang le, Ramkomh Kawlram a dir khawhnak a ruang hi amah pumpak pakhat ruang thengtheng ah a si hrimrhim lo himi hi kan hngalh a hau. Cun, England, Mirang nih zalonnak a kan pekmi zong hi, Aung San le a ralkap phum minung 30 nih an tuk le an dohmi celhlo ruang ah an kan pekmi zong a si fawn lo. Hihi tuanbia dik cu a si. Kawl he zong mirang ralkap kha rak do timi Laimi kan rak si lo. Kanmah tein a rak domi Laimi kan si. Hi vialte kaltak riangmang in, Laimi upa, Laimi le Lairam dirkamhtu kaltak riangmang in tuanbia hmanlo an kan cawnter mi, an kan chimhmi hmang in tuahmi hi kum 70 hnu kan ngeihmi zalonnak hmunhma hmete (space) hi hmang in kan chimrel a zaa cang.
Cun, CNF/A zong nih an hngalh a herh. An theih a herhmi a si. An aw aan a chuah a herhmi a si. CNF in nunnak a pemi hna caah philhlonak hmunhma (thlan) kan ser lai tiah timhtuahnak an ngeihmi vialte cozah nih hnatlaknak pek ngam tung lo in, anmah an duhmi le a cunglei lungtluannak rumro tuah timh duhnak lungthin ngeih zong hi a tenau tukmi lungput a si. Vawlei cung ah zeitindah ram sining cang a um. Uknak sining cang a um timi zong hi hlathlai pah i, theih khawh i zuam a herh. Ram fa tete, rinchantlakmi bochan awk tlakmi a tawr in an tawr. Kawl rumro bochannak in khuaruah le cunglei Nay Pyi Taw le Yangon rumro zohchun in riantuan timhnak lungput hi santlailomi ruahnak a si. 1896 hlan siseh, 1948 hlan ah, Kawl he cun hmun khat ah kan um bal tung lo. Kanmah tein a nungmi, kanmah tein a cawmmi miphun pei kan si ko cu. Cucu, atu ah hin zei ruang ah hin dah a cawm kho lo le a dir kho lo cu kan si hlei lao. Kan pipu, chantlung in an rak nung ko. Lairam an rak dirkamh ko. Mirang Pa kut ah fawite tlak ding zong ah an rak siang lo. An rak kil ven, an dirh kamh. Cucu, kan tuahbia le kan sining philhlo dingmi a si.
Atu ah, ramkulh cozah nih Hakha ah Aung San Milem tuah ding in biasiphai mi tete a hung um pah. Aung San a milem hi doh ding zong a si lem men hnga lo, a herhmi zong a si lem lai lo dah. Milem cu a thaw zong a chuak lomi, zei cu dah kan va doh hna i, kan va al hnga ti khawh a si. Nain, a luan ciami hnu lei tuan bia zoh chin peng a hau. Cucu, USDP chan ah, Laimi nih kan nunphung le Khrihfa sinak ah biapi kan chiahmi Vailamtung hmunhma pawl tiang zuahlo in an hrawh i, Pura le Kawl biaknak simi Milem an dirter. Cucu, Kum 70 chung tluk a kal cang. Kawl Biaknak Milurel a thong hman a tlin lonak Hakha khualipi ah cozah nih theihpi nak he License tling tein hmunhma thatha vialte an i lak i, hmun tam tuk an ngei. Cucu, atu ah Kawl lungput chia simi in, Kawl uk sinak langhter nak hnga ding caah MILEM Aung San cu an hun dirter than hnik hui. A hman Milem nih cun harnak a chuapi lai lo bantuk in thatnak zong a chuahpi hlei lai lo. A dihmi tangka lawng kha a dih sawhsawh ko lai i, Milem tuahnak ah tuanvo ngeitu nih an cunglei lungtluanhnak menmen ah an hman khawh hnga dingmi a si.
Cucaah, cucu nak in a biapi deuhmi cu Hakha ah cozah mit in phung ning lo in a dir komi Biakinn vialte, Chin ramkulh chung ah a cozah phung ning lo in a dir ko mi Biakinn le Khrihfa Biaknak he a pehtlaimi hmunhma vialte tu khi cozah nih theihpi mi phungning te in dir khawhnak License tuhi Chin ramkulh cozah nih a zuam deuh ding cu a si tiah ka ruah. Atu ah, Chin ramkulh chung ah Biakinn vialte nih phung ning tein biakinn sinak an ngei lo. Pumpak min in, a cozah hlen in theihternak (register) silo le hmatpungtin an tuah. Cun, Laitlang ah cozah mit in phung ning tein Thitumh Thlacamhnak nawlngeitu Rev. zong a um set tilo. Hihi cozah lawng silo in, kan Pastor te biaknak riantuantu zong nih an i theih dingmi Biaknak zalonnak um lo in, an cozah chuh an simi hi an i theih ding a si. Cucu pawl tu cu kan herh deuhmi an si rua tiah ka rauh. A dangdang ramkhel sining le duhherhmi vialte cu hei chia ta rih u sihlaw, milem saknak ding i hman dingmi bawmhhalnak an tuahmi, an hlutter mi nak in an hmuh mi in DAR MILEM ser i, Dir ter sawhsawh ko nak in cun, Ramkomh Kawlram ah fimcawnnak ah a niam bik pakhat kan sinak a thatnak hnga ding ah, Sianginn pakhat on le Cachimtu tawlreltu a biapi deuh rua ka ti. Atu ah, Aung San milem nak in cun, Paletwa ah Siainginn kharmi 118 a on thannak ding kong tu hi NLD nih an i timhlamh dingmi an rian a si. Atu ah a tam halmi, a tli le lio mi minung 3600 an um, cucu kong tu cu an ruah deuh ding a si. A dangdang tampi an ruah dingmi a um rih.
Cucaah, a cunglei lungtluannak memmen i dirter dingmi MILEM hi cu fak deuh in ruah a hau. A hlei khun in, Aung San hi a mah pumpak lawng hrimhrim hi Dirter ding zong timh ding a si lo. Cun, Aung San hi NLD nih anmah NDL dirhtu bang, Thimfung thlatu lemsoinak ah a fanu he dirter ti in hmanthlak tar an hman mi zong hi a hman lomi le a dik lomi a si. A taktak ahcun, Aung San cu Ralkap, atulio i kan huattukmi Kawl Ralkap kan timi a rak dirtu a si ko. Cucaah, mizapi caah thahnem santlaimi tu hi rauh ah a tha deuh. Nihin ramkhel kan dirhmun cu 1947 lio ah hnatlaknak a simi, kan duhmi, kan halmi le kan tinco dingmi a simi zeihman kan comi a um rilo, kan ngahmi a um rih lo. Kan biakamnak hman a tak can tunglo in a lem le a deu a si lio ah, a Milem sawhsawh men dirter ding hi cu a herhmi a si rua lai lo dah! Hihi cu zapi hngalh a si ko. Cucaah, a zuangzaam sawhsawh mi Meikhu Pawlitik, Lungtluanh Pawlitik, Tawzaat Pawlitik, tbk. pawl hi cu tuah rih lem lo ah a tha ko rua…
2019 September 16
Catialtu Salai SH Lian cu a tulio, Chinland Post ah Program Manager le a lang in Editor a tuan liomi a si. Cun, Hakha hrambunh Chin Christian University (CCU) ah a lang in cachimh rian a tuan i, Chin Human Rights Organization (CHRO) ah Biaknak Zalonak le Nuhrin Covo Fimcawnnak kong lutai a tuan pahmi a si. Hi capar hi a riantuannak aiawhmi ruahnak silo in, amah catialtu pumpak hmuhning a si~Editor
About The Author
