Laitlang le Riantuantu Minung Tinzawh lo Harnak
The Chinland Post| 2018 March 16| 17 July 2016 thanhca pawl ah, ‘Malaysia ram um Kawlram minung thonginn pa 11 chung hrenmi pawl caah Kawlram nih Vanlawng pa 5 in a lak hna lai’ timi thawngpang cu kan rak rel cio ṭheo lai. Chinmi tah an i tel ve hnga maw timi hngalh duhnak ka lungah a hun chuak colh. April & May 2016 thla Laitlang ka um chung ah keimah ka zuam phun le ka duhmi lei mit in a tu lio kan sining pawl ka zoh, ka ngiat ve lengmang tik ah fiang tein a lang colhmi cu, ‘rianṭuantu minung tinzawh lo harnak’ hi a si.
Fimcawnnak a ngei lomi kan ca ah cun,“Rianṭuan awk a har, rian a um lo, rian ṭuan ding kan ngei lo”, ti hi an chim pah cio. Khatlei kam ah, ka hawi le chungin ‘pa-yian’ rian ṭuanmi si hna seh, pumpak pawcawmnak rian a ṭuan cangmi he zong bia kan i ruah pah tik ah, rianṭuantu minung kan i ting lo. Kanmah Laimi chungin minung kan har ko, rianṭuantu minung thazaang kan i tingzo lo tiah an chim ve. Rian ngeitu tampi nih, ‘motor mongh piaktu ka ngei lo i ka motor rian a ṭuan lo. Inn sak le rian dang ngei pawl nih; rian ṭuan ka fialmi an i manh rih lo caah ka rian hma a kal lo, rianṭuantu thazang nih a kan tinzawh lo ngai te’ tiah a timi an um len ve. Kan har ton le inn renh cio lio a si fawn tik ah, kutzung thiam (lat-ta-ma) rian ko ah mi kan i tingzo lo khun, tiah a bet chap.
2014 Kawlram pumpi milurelnak ning in mino hi zatuak in a tam bik kan si. Chinram zong ah cu ṭhiamṭhiam cu a si. A tu Hakha khi milu 50,000 tluk kan um lai tiah ruahdamh a si. 2005 Hakha milurel tawlrelnak zung nih phungning tein a chuahmi ah cun 45,000 minung Hakha khuapi ah kan um an ti. Cu chung ah, zatuak in mino a tam bik kan si ṭhiamṭhiam rih. Kawlram pumpi chung in Chinram cu sifak bik nan si, fimcawnnaklei ah a niambik chang nan si tiah UNDP nih hlathlainak an tuahmi ning in an kan ti fawn. Fimcawnnak ngei lo kan tam deuh ko ti cu a fiangmi a si.
Ramdang kal kho lo in Lai hlummi kan tampi rih ko ṭung! Fimcawnnak kan ngeih ve ti lo hnu vekvek cun pawcawmnak phunphun kan ruah ve a hau. Lai mino tampi nih kan i palh bik rua tiah ka ruahmi cu, rian nautat kan hmanmi hi a si. Ramkhel rian ṭuan lawng khi ram ca rian ṭuan ah kan ruah ṭheo. Ram caah lam dang cio le phun dang cio in kan tuan khawh hi kan philh tawn. Zung rian ṭuan le Bawi si lawng hi rian ṭha le rian sang; ramkhel va tuah le mipi hmai luhchuah khawh lawng hi ram ca rianṭuan le miphun dawt ah kan ruah sual tawn. Cu nih a hrinmi cu; ramkhel cawlcanghnak chungah kan thiam lo bu le zuamphun theng si lo zong ah i paih/thlah ve si i hnahnoktu men sinak a chuahpi tawn.
Chinram cu a ṭhangcho cuahmah lio a si tik ah rian a karh, chan kal ning hoih in tuah le ṭamh a herhmi rian a phunphun an hung um. Fimcawnnak a ngei ve lomi tampi kan caah rian a karh khun ti khawh a si. Banabia ah, a dang cu um rih sehlaw, meihri (wire) rian, motor mongh rian, lam rian, ‘pa-yian’rian, etc pawl ko hi a karh khun. Mah belte cu, Laimi mino tampi nih kutzung rian (lat-ta-ma) kan thiam ti lo. Lam rian le ‘Pa-yian’ rian hrim hi cu ṭuan ding ah kan i nautat rua ti awk in a um. A tu Hakha Lam phah rianṭuanmi pawl khi kawlmi deuh lawngte an si cang. Nu zong nih inn rian zoh ding sawhsawh phun lawngah i ruahding a si lo. Thilṭhit le thiamtah, kan inn dumchung ah cinthlak, vok le ar zuatnak zongin ṭanlak ve ding! Cucu inn tual chung le chumtual in hmuhtheihnak (subsistence economy) ṭhancho ning an ti. Thil hme tuk ah kan ruah men lai nain Rampi tiang a ṭhancho tertu rian phunkhat a si kha philh ve lo a hau. Cucaah, hi kan tonmi, ‘rianṭuantu thazang tinzawh lo harnak’ hi rian um lo ruangah si lo in mino rianṭuan zuam lomi kan tam caah a si tihi a fiang.
Hmailei deuh hrimhrim ah cun, Chin Ramkulh cozah nih Malaysia le India hrawng um mi kan u nau hna hi kan Chinram ṭhanchotertu ding ah a lak te hna lai tiah ka ruah. Cucu, July 2016 ah NLD cozah nih Kawlram chawleh chawhrawlnak phungphai (Myanmar Economics Policy, 2016) thar a chuahmi Article No. 5 nak ah a langhtermi cu, ‘ramchung um le ramdang tlung Kawlram mi paohpaoh caah ṭhanchonak rian serpiak le hmailei ṭhanchonak caah rianṭha tuah piak cu kan i hmaithlak lai’ a ti fawn. Chim duhdeuh mi cu, cozah lei zongin tha a pek ko, lam a um ko ti kha a si – cu ruangah Malaysia thong pa 11 ah khumhmi kawlram minung cu vanlawng pa 5 in don a timhnak zong cu si men lai. An tlunkalnak vialte hmanh tha tein Chin state cozah nih tlangtlak pi i Chinram serṭi ding ah a herhte hrimhrim lai. Rian thiam minung (human resource) ah a hman te hna lai. Rian thiam mi kan Chinram nih an herh tuk cang hna. Kan inn le lo rian kong ah kan chungchuak a si lo mi Kawl pawl rinh zungzal hin cun a si kho dih lo, kan ṭhancho daan aa ningcang deuh lai lo, khualtlung lungput he rian an kan ṭuan piak lengmang ko lai. Kawl pawl Laitlang ah an karhning a ran tuk zong hi Lai mino kan tha a thut le nautat kan hman caah a si bik rua tiah ka ruah.
18 September 2014 Delhi Chin National Front (CNF) Hruainak in Col. Solomon Thang Ding le Delhi Chin Refugee Mipi ton biaruahnak an rak ngeih lio ah, bia a rak cah takmi hna cu, “a tu rampumpi kahdaihnak (nationwide ceasefire) min an thut ah cun Refugee cu a dih ko lai. A sinain kan in philh hna lo. Cozah he ṭha tein kan i ceih cang i Inn le Lo umnak cu a si khawhchung in damh piak nan si te ko lai. A sinain na tlun tikah zei thiamnak he dah na tlun lai? Zei rian dah na ṭuan lai? zei in dah naa cawm lai i zei bantuk thiamnak in dah na ram na zohkhenh in na kilven lai? kut ke hman thiammi si i zuam. Motor mongh le innsak zong cawng ko, phanah ṭhit zong cawng ko. A tu laitlang ah innc sak thiam kan um lo i motor mongh a thiam mi zong kan um lo. Kawlmi lawngte an hman hna. Rak cawng uh, it sawhsawh hlah uh. Zeital tuah i tim. Ram thumnak a phan cangmi pawl tampi an kir te lai. Laimi nih kutke kan ngeih ko, kawl pa hlan kan chau ti lo. Rak cawng uh. Ka zong ah hin Pastor pawlle khrihfa upa zeitindah tangka kan hman, kan church members thil pakhat khat thiamnak ah rak chmang uh. Delhi khualipi ah a ummi a si tiah na tlun tikah an in ti te lai i an in bochan te lai, na thiam lo ahcun ningzak a si lai khah! Ṭhu sawhsawh ti hlah zeital thiam i tim” tiah a rak cah tak hna. A tu nihin kan cozah nih kahdihnak zong cu a kalpi cuahmah ko, mithmai ṭha he orh cio a si. Chuahsemnak lei ah tlun aa thawhmi zong 2016 chungah an karh deuh ngaingai ve hrim cang.
Hihi kan dirhmun cio hi ramchung um he ramleng um he kan dihlak te ralring deuh in ruah kan hau cang. Ram chuahtak in na cawnmi fimthiamnak cu na ram caah hman tlak si ve dingin timhtuahnak ngeih le hman caan a si.
Ramchung um mi mino hrimhrim kanmah te dir khawhnak lam kawl caan a cu cang, a hme tuk tiah nautatnak ngeih lo tein ram caah rian kan ṭuan cio awk asi hih! Ramchung ah rian a tampi ko cang, rian a um lo kan ti rih ahcun kanmah kha mawhphurh kan si cang lai. Rian thiammi si tu kan hau deuh. Ṭhanchonak cu a dong lo ding a si tikah rian ṭuan awk cu a um zungzal ve ding khi a si. ‘Pa-yian’ rian le kutzung (lat-ta-ma) rian kan ṭuan khawh lo hmanh ah motor mongh maw, meihri zam rian maw, a dangdang rian tete zong ah, thiam ding in i timhtuah cia a hau. Hi bantuk rian te hna cu ti ding a si lo. Rian ṭuan lo tu kha ningzah deuh ding kan si! Kawl pawl cah hau lo tein kanmah tein kan inn kan sak khawh ve ko lai. Kan ram aa thlen chuahmah tikah hi nak hin rian thiammi a herh deuh te rih ko lai. Col. Solomon nih bia a cah tak hna bang, ram hnihnak um mi kan unau pawl zong ralrin cu a sual lo, pakhat khat pawcawmnak ah thiammi ngeih rak i tim. Malaysia a um lio ah Wire rian a thiammi cu Hakha zongah pawcawmnak ah an hman len cang hna. Cucaah, Chinram nih na thiamnak a herh. Kan dihlak in kan Chinram ṭhanchonak dingah a bawmtu si kho ve dingin ṭanla chin rih hna usih.
Thawng Tha Lian S | Facebook in Pehtlaihnak|https://web.facebook.com/thawng.t.lian.9?_rdc=1&_rdr
01 Aug 2016
Ref: CHIN DIGEST Vol.2/No.4|
About The Author
