Saya Te Hi Mi Zeidah An Si I Kan Ram Caah An Biapi Maw?

0

Sayaci Thang Za Ling| 2018 Tho 5| 1. A Bia Sullam Le A Bia Umtuning: Saya timi biafang hi kan theih pengmi le kan chimkel bia a si ko nain a sullam thukpi in kan ruat ngaingai cio lo. Saya vun ti ahcun sianginn ah ca a chimtu ti hrawnghrang lawngah kan thinlung le kan ruahnak ah a um tawn. 

Saya timi hi kawlca kan i hlanmi a si i Laica in a khen a har ngaimi biafang a si. Kawlca kan i hlan kan ti tikah anmah kawlmi zong nih cun Palih ca in an lak chinmi a si ve. Cucaah saya timi a sullam taktak hi zoh hna hmanh u si. Thil sining dik a hmuh khotu, thil tuaktan a thiammi le cuaithlai a thiammi, biadik khiah a thiam hleimi, mi thiamhlei tiah sullam a kengmi Pali ca ”ဆာလ်ာ” timi sin in Saya ah a hun cang tiah ruah le pawm. Khat lei ah midang caah hnangamnak a simi dai zirziar thladem tha a pek khotu tiah sullam a ngeimi Palih ca Saya (ဆာယာ) timi in a ra ti a si ve. Cu hlei ah saya timi cu mah miaknak caah si loin fale (တပည့္) ca tu ah thathnemnak kawl in nun caan a hmangmi an si caah tiah asarihyah (အာစရိယ) ti zongin auh an si.

Kawlca dictionary ahcun ”fim chimtu (ပညာသင္ၾကားေပးသူ), cawnpiak chimhrintu (သြင္သင္ဆုံးမတတ္သူ), lam tha hmuhsaktu (နည္းျပပို႔ေဆာင္သူ), rian pakhat khat ah a thiam hleimi (လုပ္ငန္းတစ္ရပ္ရပ္တြင္ ကၽြမ္းက်င္သူ) tiah aa tial ve. Mirang ca in cun teach (cachimh, fimchimh or cawnpiak) timi sin in cachimtu, fimchimtu, cawnpiaktu tinak ah “teacher” tiin auh a si ve. A sullam cu hi ti hin hrilhfiah khawh a si.
T= teacher (fimchim cawnpiaktu)
E= education (fimthiamnak)
A= attitude (thinlung khuaruah ning)
C= character (nuncaan ziaza)
H= habit (tuahkel ziaza)
E= efficiently (tling khikkhet tein)
R= rightly (hman te le ding tein).

Catlang in ser ahcun hi ti hin kan ti khawh. “Teachers are those who teach education, attitude, character and habit efficiently and rightly” (Saya te timi cu fimthiamnak, thinlung umtuning le khuaruahnak, nuncaan ziaza, tuahkel ziaza tibantuk kongah tling khitkhet te le ding tein cawnpiak chimhrintu a si).

Cucaah mah zawn ruat lo fale (တပည့္) caah
Cheubang ngei lo dihum chuah in
Dawtnak mit he nun chimhrin in
Fimnak hnukthlum a ka dinhtu
Saya dawtnak philh ni um lo
Chanchung vialte phai lan dingah”
tiah kan ti awk a si.

Buddhist biaknak lebang nih cun Saya te hi an pathian, an pathian bia, an phungki pawl, an nule pa hna he hin zeihmanh i dannak ngei loin aa tluk bak in an chiah. Phundang in chim ahcun hi panga hna ahhin a niam deuh a sang deuh a biapi deuh pi lo deuh ti um lo tein aa ruang dih in le aa tluk dih in an hmuh hna tinak a si. Cucaah an pathian hmai zongah an kun i an saya te hmaika zongah an kun ve ko. Saya te hi zumh awk tlak, tihzah awk tlak le upat awk tlak ah an chiah hlei ah biak awk a tlak vemi dirhmun ah an chiah ve hna ti khawh a si. Kannih kan biaknak le kan Pathian zong nih saya te hi upat awk tlak, tihzah awk tlak hmaizah awk tlak le bochan awk tlak in a chiah ve ko. Jesuh hmanh kha saya (teacher) an ti ve ko kha. Judah mi nih an bochan tukmi le an tihzah an upat tukmi phungbia cawnpiaktu zong kha Saya (teacher) tiah an ti ve ko.

Cucaah saya timi hi anmah pawcawmnak caah cozah lahkhah ei in siangngakchia ca a chimmi ti sawhsawh in kan zoh kan hmuh hna awk si loin ca chimtu, fimchimtu, nun cawnpiaktu, kan ziaza tha lo a kan remhtu, lam ding ah a kan hruaitu, mah caah si loin midang caah riantuantu ah kan zoh kan hmuh hna awk a si bantukin kan upat le kan tihzah hna awk taktak an si ve. Saya rian hi riantha rian sunlawi a si bantuk in a har zong a har i zawnruahnak le dawtnak loin tuan khawh a si lomi rian pakhat a si. Cucaah kan duhpi hna ningin an tuan khawh lonak tete a um hmanh ah a sunglawi tukmi an rian cungah upat hmaizahnak pek awk an tlak thiam ko. Vawlei kan nun chung caan tawite caah a herh bikmi fimnak hnukthlum a kan dinhtu hna an si. Nule pa nih kanmah tluk tein kan dawt hna i kan i zohthlami kan fale a fimtertu hna le nun can ziadawh a cawnpiaktu hna an si. Kan ai ah kan fale a kan zohkhenhpiak i a kan chimhrin piaktu hna an si.

2. Vawlei cung mifim hna hmuh ning
Saya te kong he pehtlai in vawleipi nih aa bochanmi le a thangthatmi vawleicung mifim hna nih tah zeitindah an hmuh hna ti zoh rih tuah u si. “The future of the nation is on the shoulders of teachers and how they teach kids, the future of the world is in the classroom where the teachers are.”  tiah Richard Reginald Green nih a chim. Laica in cun “Ram pumpi pakhat i a hmailei kongkau hi cu Saya te liang cungah aa khinh ko. Saya te nih zeitindah ca an chimh ning a si timi cungah aa hngat. Vawleipi hmailei kong zong hi saya te nih an chimhmi ca chungah a um ve thiam ko” tiin kan khen bik rua. Saya te hi kan ram kan miphun caah zeitluk dah an biapi i zeitluk dah kan papek awk a si ti kha fiang tein a kan hmuhsak.

Cun William James zong nih “Rampi a hmailei kongkau hi cu Saya te kut ah a um ti u silaw kan palh theng lai lo dah” a ti ve. Aristotle zong nih Saya te rian hi zeitluk man ngeihmi le a sunglawimi rian a si ti le cu tluk a sunglawimi rian a tuantu saya te hrim zong hi zeitluk in dah upat hmaizah in papek awk an si ti kha “Those who educate children well are more to be honored than even their parents, for those only give them life, those give the art of living well” tiin a chim ve. A sullam cu “Siangngakchia hna tha tein fimchim a cawnpiaktu cu nule pa nak hmanh in upat an phu deuh. Zeicahtiah nule pa tham cu a hringtu men an si i saya te nih cun nunkhuasak thiamnak kha pei an pek cu” ti a si. Cun Saya te hi ca a chimtu men an si lo i nunchimtu an si zia kha “Saya timi cu an theih lomi kha an theih dingah chim lawng si loin nuncaan ziaza an thiam lomi zong thiamter a si” tiah Ruskim nih cun a ti ve.
“Teacher is teaching people not only to know what they do not know but also to behave as they do not behave”.

Cun Rom mifim a simi Cicero zong nih miphun le ram caah saya te nih zeitluk a sunglawimi rian dah an tuan timi kongah “What better gift can we offer to the Republic than to teach and educate her youths?=a mino hna kan fimtermi le kan thiamtermi nakin kan miphun caah hin zei laksawng tha deuh dah kan pek khawh ti lai i?” tiah a ti ve. A chim duhmi cu kan miphun le kan mipi caah a tha bik laksawng cu saya te nih hmailei kan ram a hruaitu dingmi kan fale tete ca a kan chimhpiak i an thiamtermi hi a si ko ti hi a si. Cun kawlmi lakah UN Secretary a rak tuan balmi kan pu U Thant zong nih fimnak phunglam nakin saya te tu an biapi deuh zia kha “zeitluk hmanh fim cawnnak phunglawm that ko hmanh seh saya te lo cun a dih” tiah a rak ti ve. Cun kan miphun pacaan ah kan i bochanmi kan pa Dr Lianhmung Sakhong zong nih mirum ram kan timi hna khi leicung chuah kokek thilri hrampi (natural resource) a rum ngaimi an si lem lo fimnak thiamnak hna a simi minung thazaang hrampi(human resource) tling khikkhet tein ai hmang khomi tu an si deuh a rak ti ve.

A Hman ngaimi a si kan vawlei nih zeitluk hmanh thilman sung chuahter sehlaw cu thil hna cu zeitin kan hmang lai timi fimnak kan ngei lo ahcun kan caah man ngei lo ah a cang ko lai. Khua pawng tlimno khua caw nih ei lo (ရြာနားကျမက္ ရြာႏြားကမစား) timi kawl phungthluk tu kan tlinter men ko lai. Cu minung thazaang a simi fimthiamnak cu saya te sinin kan zunmi theipar tha lawng te an si dih ko. Cucaah hmailei kan miphun le kan ram a hruaitu ding kan fale fim a kan chimhpiaktu saya te hi kan miphunpi nih zeirel lo le zohdor ngai in kan hmuh awk an si ti lo. Saya te hi kan dirhkamh hna awk le kan papek i kan sunhsak hna awk a si cang. Saya te dirhmun le an sining (the status and the situation of teachers) le saya te thazaangpi le an fimthiamnak (teachers’ resource and quality) zong hi sersiam deuh le cawisan deuh khawh ding zong hi a biapi tuk. Cucu kan ram uktu kan pale hna le mizapi hna nih kan rian nganpi pakhat ah kan chiah i kan in hmaithlakpi le kan tuanchuah khawh a biapi ngai.

3. Kan UNO Pi Nih A Hmuh Ve Ning
Fimnak (Education) hi miphun le ram thanchonak caah a biapi bik a si tiah UNO (United Nations Organization) nih a cohlan lawng si loin cu tluk in a biapimi fimnak a karhcho ding caah cun saya te (teachers) hi a biapi bikmi an si zia kha a hmuhchuah caah saya te kongah a tanglei bantukin rian an tuan.

Vawlei cung fimnak, thiamnak le nunphung buu (United Nations’ Educational, Scientific and cultural Organization=UNESCO) nih saya te dirhmun (the status of teachers) he pehtlai in cathluan a tial i cu cathluan cu vawleicung rian kongkau ah tuanvo ngeitu buu (International Labour Organization=ILO) he tonbiaruahnak an ngei hnu ah saya te dirhmun he pehtlai in hnatlatinak (Recommendation on concerning the status of teachers) an tuah. Cu hnatlaktinak cathluan cu 1966 Oct 5 ni ah tuahmi vawlei cung huap cazoh buu le zatlang buu tonbiaruahnak (a special intergovernmental conference=SIC) ah chuahpi a si i SIC nih an hnatla pi ve caah cu ni thawk cun October 5 hi WORLD TEACHERS’ DAY=WTD (Vawleicung pumpuluk saya te ni) ah a canglan i tukum 2018 ahcun avoi 52nak tiang phanh a si cang.

Cucaah 2006 kum i WTD tlangtar kan zoh ahcun “Quality Teachers for Quality Education” (fimnak thazaang a thawn khawh nakhnga saya te thazaang thawnter u sih) ti a si. Saya te thazaang le an dirhnun a thancho a herh zia kha a langhter. Cun saya te hi kan vawilei pumpi caah a biapi bik le tawhtlaitu an si zia kha 2008 WTD tlangtar a simi “Teachers matter!” (saya te kan hrampi= ဆရာသည္သာ အခရာ) nih a langhter. Cun “Build the Future Invest in Teachers now”(hmailei kan ram sersiamnak caah saya te sin hrambunh u sih) tiah 2009 lio WTD ah tlang an rak tarmi zong zoh tikah hmailei kan ram thanchonak le sersiamnak caah a tutan i saya te an biapi zia kha a langhter ngaingai. Cu lawng hlah 2010 WTD tlangtar zong hi zoh tikah kan ram thlenremhnak le sersiam thannak kongah saya te hrelh awk an that lo zia a hun fianhter ngai ve. Cu tlangtar cu “Recovery Begins with Teachers=sersiam thannak kan timi hi saya te sin in dahkaw aa thawk” ti a si.

Kan ruah samat ahcun a dik ngaingai te. Fimthiamnak lawng nih kan ram le kan miphun kan sersiam khawh lai i kan thanchoter khawh lai cu a fiang. Cu fimthiamnak cu saya te kut ah aa hngatmi a si caah saya te hi kan ram fek tein a dirter peng kho tu ding kan ram kengruh thluanpi an si kan ti khawh.

4. Kan media pawl le kan cozahpi le mizapi hna kan rian
Kan media pawl hna zong nih kan saya te kongkau hi biatak tein an sunhsak le an papek awk ngai a si ve. Saya te nih zeitindah siangngakchia caah saduhthahnak hna an ngei i kan ram le kan miphun caah zeitlukdah an i zuam i rian an tuan ti te hna hi biatak tein hlathlai le thawngzamh le langhsarhter ding hna hi kan media pawl hna nih an rian nganpi pakhat ah an kan chiah piak awk a si. Kan saya te hna he siseh sianginn fimchimnak lei i riantuantu kan bawile pawl hna he siseh ton biaruahnak hna an kan ngei piak lengmang awk a si.

Kan ram le kan miphun caah thathnemnak a chuahpi theng lomi oneness le trinity kong te hna, Zingkhat rawl ei hmanh a kan thatnem lem lomi Kachin model Lu Lu Aung kong te hna nakin hmailei kan ram hruaitu dingah fimnak parti a tlanh liomi kan fale hna an cacawn ningcang te hna,cu kan fale fimnak partizu a pektu hna kan saya te hna an dirhmun le an thazaang te hna, an thutdir ning le an i pumpekning te hna, an cawlcangh ning le an riantuan ning te hna, zeitindah ca cawnnak lamhluan (learning and teaching process) an ser i an kalpi ning a si ti te hna tu hi sunhsak deuh le papek deuh in an kan tuanpiak awk le a an kan tharcuah piak deuh awk a si. Cun kan cunglei kan ram uktu kan pale sin hna, kan mizapi sin hna ah saya te kongkau le kan fale tete an cawlcanghnak kongkau hna he pehtlai in biatak tein thawngzamh le forhfialnak hna an kan ngei piak ding hna hi a biapi ngai. Cucu miphun le ram caah riantha tuan zong a si i bochanmi media tha le media puitling hna rian zong a si. Cun mizapi hrimhrim zong nih saya te kongah hlan nakin thuk deuh le kau deuh in kan ruah awk a si cang. Saya te rian kong le kan fale fim cacawnnak kong hna hi kan sunhsak i kan papek lawng si loin kan tangpi hna ngaingai awk a si.

Cun kan cozah pi zong nih cucu a rian nganpi pakhat ah a chiah ve ding le aa hmaithlakpi ding a herh ngaingai. A biapiter ding le a papekter ding zong a biapi tuk fawna. Satial zuatkhalnak, cinthlaknak, mei le ti tlamtlinnak, lam le sul thatnak tibantuk lenglei thanchonak (Infrastructure Development) lei tharchuah in kan tuanchuah cuahmah bantuk tein fimthiamnak kongkau te hna, kan fale fimcawn ning kongkau te hna, saya te dirhmun le sining thanchoternak kongkau te hna, saya rian he pehtlaiin fimthiamnak (Teachers’ professional competency) hna karhchoternak kongkau te hna zong dorhthlah lo le hnuchit lo tein kan tuanchuah tulmal ve ding a biapi tuk.

5. Biatlang komhnak
Saya timi biafang i a sullam le a umtuning kongah kawlca le mirang ca in kan zoh tikah siseh, saya te le saya te rian kongah vawleicung mifim pawl hna hmuhning le UNO pi nih a hmuhning siseh kan zohfel than ahcun saya te rian hi a sunglawi tukmi a si zia, biapi tukmi a si zia, sunhsak awk a si zia, papek awk a si zia, thapek le tanpi awk a si zia, zeirel loin zoh sawh awk a that lo zia vialte kan hmuh khawh. Cu lawng hlah saya te dirhmun le sining zong thanter le cawisan a herh zia, sersiam le thawnter a herh zia hna fianghlang ngai in kan hmuh khawh. Cun saya te hrimhrim zong upat le hmaizah awk an si zia, tihzah le rinhchan awk an si zia a fianter ngaingai. Cucaah saya te dirhmun le sining (the status and the situation of teachers) thanchoter ding siseh, saya te thazaang hrampi (teacher resource) thawnter ding siseh, saya rian he pehtlai in fimthiamnak (teachers’ professional competency) karhchoter ding siseh kan mizapi pawl, kan media pawl le kan ram uktu kan pale pawl hna nih biapi tak in kan cawlcang le kan tuanchuak awk a cu cang.

Cu lawngah a tu lio fimnak par a tlanh cuahmah i hmailei kan ram hruaitu dingmi kan fale tete nih a dik a thawng i hman awk a tlakmi fimthiamnak taktak (Quality Education) an ngei khawh lai i kan ram an sersiam khawh te lai. Cu lawngah kan Lairam ah leicung chuak kokek thilri hrampi (natural resource) tlawm hmanh seh fimthiamnak (Education) le serchuahthiamnak (Technology) tibantuk minung thazaang hrampi (human resource) tling khitkhet tein (fully) a hmang khomi kan si lai i a thangchomi miphun kan hluan kho lai. Cucaah fimthiamnak thanchoter ding caah saya thazaang thawnter u sih law hmailei kan ram thanchonnak caah saya te sin tu ah hrambunh u sih (Powering Education, empowering teachers and Developing our future, Investing in teachers.).

Note…..
(1) Hi article te hi Chinmi kan pi le pu kan nu le pa kan u le nau kan hoi le kom vialte nih rel cio khawh hna u si ti saduhthahnak he laica tein ka tialmi a si caah kan rel khawh in share cio hram hna u si.

(2) Hi capar hi nihin October 5 World Teachers Day (Vawleicung pumpi saya te ni) ah mah zawn ruat lo fale caah cheubang ngei lo dihum chuah in dawtnak mit he fim a ka kan chimhtu saya te hmaizah upat peknak caah ka tialmi a si. Chinram ah saya rian a rak tuan balmi le a tuan liomi le a tuan laimi saya te vialte hna kan biak cung khuazing nu nih a thluachuah bongmal van nihai he in umpi cio hna seh law nan tuhmi fimnak thlaici kip nih a theipar chuah dih hram seh tiah thluachuah bongmal sawmpiak buin hi capar in upatnak kan pek hna.
စိုက္ေသာပန္းတိုင္း ရွင္၍ ရွင္ေသာပန္းတိုင္းပြင့္ကာ ပြင့္ေသာပန္းတိုင္းေမႊးပါေစ သား………….

Catialtu: Sayaci Thang Za Ling, (Sayaci Thang Za Ling hi Thantlang peng, Thangaw khuami a si. Atu hi Thangaw Siangniamrun ah sianguk/sayaci a tuan liomi a si).

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: