Article 19 ‘Dal 19 nak Covo’ Kherhhlai; Salai Za Uk Ling
Chin Digest| Vol.2, No.6, 2016 December| “Everyone has the right to freedom of opinion and expression; this right includes freedom to hold opinions without interference and to seek, receive and impart infor-mation and ideas through any media and regardless of frontiers”
“Mizei paoh nih zalong tein khuaruahnak le duhnak langhternak an ngei. Cu zalonnak chung i aa telmi hna cu; mi hnahnawhnak um lo tein pumpak ruahnak kenkawinak le, thawnpang le ruahnak hna kha thawngzamhnak phuntling hmang in le ramri khiahkhamnak umlo in zalong tein kawl, lak le zamh khawhnak nawl/covo an ngei.”
Hihi Universal Declaration of Human Rights (UDHR) nih 1948 ah a namhnehmi minung zapite i nuhrinnak in kan i chuahpimi kan covo a si. Minung kan si bantuk in pakhatte lawng in khuasa kan si lo. A bubu le a ramram in kan dir hna. Kan zatlang nun domhtlaitu le thanchotertu ding ah tuanvo latu le a kan tawlreltu dingah uktu kan i ser hna i cucu tuchan ah cun cozah kan ti hna.
Sermi thil vialte lakah minung kan i dannak cu khuaruah khawhnak hi a si. Minung kan sinak kan i sunhlawihnak zong a si fawn. Cu sunhlawihnak hmelchunhnak cu aho hmanh nih lakpiak le khenkham lo ding a si tinak a si. Cucu uktu kan sermi hna cozah nih kan covo a si ko tiah phunghram, phung le phai ah namneh in zalong tein kan khuaruah tuaktan khawhnak kha bawmh le cawisanpiak ding kha an rian le an tuanvo a si ve tinak a si.
A tawinak chim ahcun covo a ngeimi (mizapi) kan um bang in tuanvo ngeimi (cozah) an um ve. Rights holders le rights bearers tiin theih a si.
A cung i UDHR dal 19 nak hi tlawm tein hun hlai hmanh hna usih. A pakhatnak ah “Mizei paoh nih zalong tein khuaruahnak le duhnak langhternak covo an ngei,” ti a si. Covo ngeimi nih ningcangte le sullam ngei tein kan hman khawh nakding ah tuanvo ngeimi nih a bawmh hau kan ti cang.
Hi zalonnak kan ngeih lo ah zeidah a chuak? Vawlei cung tuanbia thluan ah ram tampi uktu hna nih Dal 19 nak zalonnak hi an kham tikah:
1. Zalong tein kan ruahnak chim an awnh lo.
2. An awnh lomi leng i kan chimrel tikah dan-tatnak, sual phawtnak nih a zulh colh.
3. Uktu hna nih anmah ruahning le hmuhning ah a tha tiah an ruahmi lawnglawng kha thiltha, thildik ah hramhram in an kan cohlanter. Cucu a ri an kan serpiak i kan lonh sual ahcun sual an kan phawt.
4. Sualphawtnak kan tih tikah ri an khiahciami lonh ngam lo in cu chungte lawng ah cun khua-ruah, khua tuaktan kan i thawk i kan tuahsernak zong nih a zulh colh.
5. Ri leng i khuaruahnak kan ngeih lo tikah thilthar hlathlai le va hneksaknak kan ngei kho lo
6. Uktu cozah nih anmah nawlngeihnak fehternak le a thawn khawhnak caah an hman.
7. A donghnak ah cun thanchonak lampi kha a pit.
8. Caan a sau deuh i kan pawngkam zalong mi ram nih an kan lonh dih. Kan ruahkhawhnak cu a karh lo i, hawi dang ramdangmi lak ah mithmai-bi le ningzak in kan um.
9. Aa pehzul chin thluahmah. Sifahnak nih a kan nenh i, ram a rawh cikcek dirhmun tiang kan phan.
A um lengluang rih.
Dal 19 nak i a pahnihnak catlang chung ah “hnahnawhnak(Interference)” hi zoh than hna usih. Zalonnak timi le hnahnawhnak timi a umti kho lomi an si. Uktu cozah nih anmah duhning in hnekchom in an kan ruahter ve tikah kan ruahnak cung ah hnahnawhnak an kan pek tinak a si. Abianabia ah, cacawnnak (education system) in an duhning muisam cuang ding in a kan ser. “Um, Ee” tiah an chimmi paoh lusukpiak ding ah kan ngakchiat lio tein tlak bang in an duhmi muisam cuang ding in an kan ser. An kan chimh cawnpiakmi leng in khuaruah khawhnak kan ngei kho lo. Cu lawng si rih lo. Kan mit nih a hmuh khawh i le kan hna i a theih khawhnak hmunhma paoh ah uktu hna ruahnak kha an kan taar hnawh, an kan chimh, aukhuan hnawh. Caan a sau i kan thi chung ah a lut. Ralkap uknak chan lio i “Duh-Ta-Wun-A-Yi-Tung-Pa” le “Pi-Tuh-Ta-Baw-Tha” hna kha kan theih rih lai.
Dal 19 nak a hnulei catlang: Zalong tein (thawngpang le ruahnak) kawl, lak le zamh khawhnak nawl/covo an ngei. Hihi a sullam a van ngeihter chin tu cu “Thawngzamhnak phuntling hmangin” (through any media) timi le ramri khiahnak umlo in” (regardless of fron-tiers) timi an si.
Thawngzamhnak (media) cu a phunphun in a um. Zual kawh, tlangau, innlak mi kongceih tbk. hna an si. Tuchan ahcun Maivan (internet) chung ah tamdeuh a si cang. Muicuang le awthang (broadcast) thawngzamhnak (media) ah TV le Radio hna an um i catial in thawngzamh (print media) an um ve. Hi hna vialte hi uktu cozah nih fek thipthep in an rak tlaihmi an si. Zei caah tiah anmah duhmi le ruahnak lawng kha mizapi theihter an kan duh. TV in siseh Radio in siseh Tadinca vialte in si hna seh anmah lei hoih lawng in thawng an zamh, zingzan in an kan tuh. Cu ti an ti tikah Mizapi nih mah duh tein thawngpang kawlnak (seek information), laknak (receive information) le zamhnak/pekchinnak (impart information) nawl/covo kan ngei kho ti lo. Cucu zei nih dah a zulh? Thawngpang dik kan thei kho lo i kan ruahnak a bi. Ruahnak a bit tikah khuatuaktannak le biakhiahnak kha ningcang le suallam ngei tein kan tuah kho lo.
Pawngkam sining le umtuning tha tein kan tuaktan, a cuai kan thlai thiam lo ahcun mihrut ah kan cang, kan ti khawh. Sermi thil vialte lakah minung kan sunglawi bik kan timi cu a sullam a zorter. Zeica tiah minung hmelchunhnak cu khuatuaktan le ruahkhawhnak hi a si.
Thawngpang (information) cu thazaang a si an ti tawn. Cozah nih duhpaoh in an kan uk khawh nakding ahcun hi thazaang hi an herh. Cucaah mipi nih Dal 19 nak covo kan ngeih khawh lo nakding ah heh tiah an i zuam peng. An awnhlo, asiloah a ri in a kan det peng rih lai. Zei bantuk uktu cozah an kai zong ah det an i tim peng lai timi cu a fiang. Zei tin dah an kan detmi kan theih khawh lai?
1. Phunghram lei in. Min dawhdawh an bunh lai i phungthar (law) an ser lai. Cu phung dawhdawh karlak ah cun Dal 19nak covo detnak cacang (clause) an telh chih lai. Abianabia ah, a tulio a laar ngaimi Electronic Acts dal 66 (d) nak. “Mithangchiat” (criminal def-amation) timi cacang bunh in catialtu le thawngzamhtu pawl kha thihphaihnak ah an hman. Uktu le cozah/ralkap pawl duhloning in thawngzamh/catial mi pawl kha “thangchiat” an puh hna, an tlaihkhih hna. Cu bantuk thiamthiam cun, Peaceful As-sembly Law zong an hman. A min cu aa dawh ngai nain, dal 18 nak le dal 19 nak ah an rem lomi hna paoh kha duhpaoh in tlaihkhihnak le thongthlak khawhnak cacang an telh chih.
2. Dirpimi (policy & practice) tuahsernak le thihphaihnak lei in cozah nih thawngzamh mi an duhning a si lomi an hmuh tikah terlhkhonh le thihphaihnak an tuah theo tawn. Criminal defamation hmang/chirhchan in tazacuai in tlerhkhonhnak an tuah lai. A tlawm bik ah, a herhlo ah thawngzamhbu kha an auh hna lai i, “bia an ruah” hna lai. “Duh paoh in kan in tuah khawh hna hih” timi kha a neemnak in an langhter lai. An duh lo deuh ning in ca a tial le thawng a zamhmi kha cozah he tonnak le biahalnak an pe hna lai lo. Cozah zung duh paoh i luhchuahnak an kham hna lai.
Dal 19 nak Covo (Article 19) zalong tein hman khawhlonak ram cu democracy tahfung a tling-mi uknak a umlonak ram an si. Hi covo hi kan khenkham asiloah, ri kan khiah lecangka tein sermi thil vialte lakah minung kan sunlawi khunnak kha kan niamter he aa khat. Uktu hna nih rikhiah le namnet, rii det an i tim peng lai. An tuah fawn lai. Kan minung sunhlawihnak a si mi kan covo dirpi peng ve ding in tuanvo kan ngei ve lila. Cucaah Dal 19 nak Covo hi ngamh tein le lungfim tein kan runven ve le kan aupi, kan dirpi ve ding a si. “Thawngzamh (Media) rian lawng a si” ti lungput le ruahnak kan ngeih sual ahcun lohtlau hram kan i thawk ni a si ko.
(Theihternak: Hi capar hi tukum December 10 Human Rights Day (Nuhrin Covo Ni) sunhlawihnak ah ka tialmi a si.)
About The Author
