Caan Karlak Cacawnning Le Hmailei Fimcawnnak- Part 2

0

 Salai Mangpau | October 18, 2023 — Nihin Kawlram Fimthiamnak zoh tik ah pakhatnak cu cunglei hipnak (Centralization), pahnihnak ah Daw Aung San Suu Kyi nih remdaihnak papek in a ṭuan ruang ah fimcawnning dun le dan a tlangtlak kho ti lo. Pathumnak ah ram pakhat nih fimcawnnak ah budget 20% (UN) a hman lai ti mi ah 5% lawng a hman ruang ah a si tiah Dr.Thein Lwin (Education) nih remdaihnak le fimnak (Peace and Education) tlangtar in a rak chim. A chim rih mi cu “siangngakchia pakhat ca ah a him mi pawngkam (Secure Environment) serpiak a herh” tiah a ti. Ral le sa kar ah cacawn khawh a si lo. Cun tlangcung mi hna fimcawnnak kong he pehtlai in anmah holh te in cacawnnak nawlpek a herh. A hlei in History le Geography ah anmah ram le an tuanbia cawnnak nawl an ngeih hi a biapi tuk. Hlanlio Kawl siangpahrang le kawl tuanbia lawngte an rak cawn mi zong hi Kawl le tlangcung mi a kan ṭhenṭhektu pakhat ah ka ruah” tiah a chim. Kawlram fimchimhning a ṭhatlonak kong ah a chim mi cu Saya/ma te ralkap bantuk in an duhnak paoh ah an kalter mi hna hi a si. A ruang cu an kalnak hmun holh an thiam lo i siangngakchia zong nih an holh an thei ve lo. Hi dun le dan nih fimcawnnak a hrawh.

Kan ram ṭhanchonak ah a biapi bik mi cu fimcawnnak a si. Rammi dihlak nih ca kan rel khawh, kan ṭial khawh, cawnnak sang kan ngeih lawng ah kan ram a ṭhangcho lai. Rammi tampi nih cawnnak sang kan kai khawh nakhnga a biapi bik cu sianginn kai kan i thawknak a hram Siangniamrun hi a si. Kan i thawknak a feh le a thiam mi kan tam lawng ah sangpi tiang a kai kho mi kan tam lai. Cuti kan i thawhnak a feh nakding ah siangcachim hi a hrampi an si. Fimcawnnak zung le siangcachim hi hmailei kan ram a tungmertu le hram a thlatu an si.

Kan Chin miphun hmailei a ṭhanchonak ca ah kan fimcawnnak, kan Siangniamrun le fimcawn kan i thawknak a ṭhat hi a biapi tuk. Kan ram le kan miphun fimthiamnak a hram fehtertu zeidah a si ti ruat lo in a par aa dawh khawh nak lawng kan cozah le nu le pa nih khua kan tuak ahcun kan miphun fimcawnnak le hmailei ah kan ram ṭhanchonak a tluang lai lo. Kan fimcawnnak a vui a ṭhat nakhnga a hram kan fehter le nawn tampi kan pek hmasa a herh.

Myanmar ram Uktu hna le Fimcawnnak hmuhning

Kawlram uknak zoh tik ah Mirang chan (1886- 1948) January tiang kum (62) chung Mirang le Japan uknak tang ah rak um a si. Mirang uknak a dihlei sang ah hin Japan nih kum (3) chung 1942-1945 tiang a rak uk. Mirang uknak chan hi ralkap uknak ti awk a si. Cun Japan chan zong hi ralkap uknak thotho a rak si. Colony Chan, Parliamentary (U Nu chan-1948 in 1962) tiang hi Parliamentary Democracy ti mi Phunglam in rak i uk a si. Mah hi kum (14) chung lawng lawng hi Kawlram tuanbia ah Democracy timi cu a rak um bal. Ṭawhlanzi cozah (Newin hruainak tang ah ralkap ukning le Socialist (totalitarian) uknak tang ah kum (26) chung in Ralkap uknak (Saw Maung, Than Shwe) chan tiang ah ralkap nih kum 22 an rak kan uk. Thein Sein (USDP nih kum 5), in 2015 kum in nihin NLD chan (U Htin Kyaw hnu ah U Win Myint) chan tiang zoh tik ah Kawlram chung  ah Chin miphun cu  a sifak bik le fimcawnnak lei ah a niam bik le  harnak le buainak tampi tonnak he zatlang nun a niam cem dirhmun  a kan phanhtertu hi Chinmi lungthin ah philh awk hrim a ṭha lo.

Fimcawnnak Ah Burma Miphun Pakhat Si Ter Timhnak

Prime Minister a ṭuan balmi U Nu nih, 1961 ah Buddhabata (Buddhism) kha ram pumpi biaknak ti mi “State Religion” ah a ser. Cu lawng siloin, 1962 kum ah Ne Win nih U Nuh sin in nawlngeihnak a chuh hnu 1965 kum ah Private singinn nganngan le a ṭha deuh pawl kha cozah nih a chuh dih hna. Mah sianginn chuh mi chung in Baptist Sianginn zong 24 aa tel. A dang RC le Mehthodish le Bu dangdang sianginn zong a chuh dih hna. 1966 ah General Ne Win nih Mirang cacawnnak lawng siloin tlangcung mi vialte  holh le cacawnnak nawl kha a phih i Kawlca le Kawlholh lawng cawnnak nawl a rak tuahser. Master degree laknak ah a herh mi Thesis zong Mirang ca in ṭial tawn mi cu Kawlca in a ṭialter hna. Sianginn kip ah Mirangca in cawn tawn mi ca vialte zong Kawlca in a lehter i Kawlca in cawnter a si dih. 1950s, 1960s hrawnghrang i Asia (nichuah) ram ah sianginn ṭha bik, mizei paoh nih fimthiamnak cawn ding ah an rak i timh dihnak hmun, an rak duh dih mi hmun pakhat cu Rangoon University hi a rak si. Cucu tuanbia (history) nih a chim mi a si.

Sianghngakchia Buainak

Kawlram ah siangngakchia hna nih 1962, 1974, 1977, 1988, 2007, 2015 kum ah ralkap cozah duhlonak lamzawmhnak le aunak an rak tuah lio ah siangngakchia hna nih thihngamh le thongthlak tuar bu in lungrualnak an rak langhter caah ralkap cozah hna harnak tampi an tong. Nihin Kawlram cozah sianginn zoh tik ah nuhrin covo le mah le thiamnak te in cacawn mi a um lo tluk a si. Cozah sianginn i ngakchia karlak ah thleidannak a um. Nu le pa sining riansang mi le mirum pawl fale cu hmaingal mi an si. Cawnpiaktu saya cheukhat an sining zoh tikah saya cachimhning training a kai bal lo mi an um. Tanghra awn hnu ah siangcachim rian an luh colh tik ah Distance University in degree an la. University ah an lak mi Special Major subject ning in ca chim ti lo in an cawn setsai lo mi Minor Subject tu in ca an chimh hna. Cun Textbook pakhat tleih mi thluak chung ah rawng mi ciahter in camepuai (exam) phitter a si. Saya cu sianginn khan chung ah nawlngei bik a si. Ralkap uk bantuk in a uk hna. Ralkap cozah nih mino hna anmah le thiamnak ngah khawh nak fimnak vialte hmanter duh lo in lam a ser. Siangngakchia nih mah le duhthim mi subject an cawng kho rih hoi lo. Formal Education System a si mi tanghra awnnak result zoh in central lei nih duh le duh lo zong ah mark niam cem nih Burmese a lak hau te lai. Tang (9) le tang (10) ah Geography le History an cawnbal lo mi kha Sianghleirun ah Geography maw History maw an Major an pek. Mah kha huat a tlai cem mi fimcawnnak pakhat a si.

1989 kum ah General Saw Maung nih Kawlram min cu; “Union of Burma” in “Union of Myanmar” ah a thlen. Myanmar cu Kawl miphun min a si i, Anawratha chan (AD 1044) in Thibawmin (1885) tiang Kawl nih an uk mi ram kha a chim duh mi cu a si. Mirang kai hlan ah cun Kawl le Myanmar ram chung ah kanmah Chin miphun cu ka rak um bal lo. Cun Kawl pawl nih an chim tawn mi: “Buddha-ba-ta Myanmar Lu-myo” timi, “Myanmar na si ahcun Buddha-ba-ta na si lai; Buddha-ba-ta na si ahcun Myanmar na si chih lai” timi pennak le khurkhua ruahnak chung zong ah kan rak i tel bal lo. Independence chan in nihin ni tiang kan buai bik mi cu Kawl cozah nih Union of Burma cu Union of Myanmar ah a thlen i, Kawlram chung ah a um mi miphun vialte nikhat khat ah Buddha-ba-ta an bia dih te lai; Kawlholh an holh dih te lai; cun Kawl ti mi Myanmar miphun ah an i cang dih te lai, tiah an kalpi mi hi a si. Ram pakhat chung ah miphun phunkhat lawng a um lai; biaknak pakhat lawng a um lai i, holh zong pakhat te lawng holh dih a si lai timi ruahnak in Kawlram cu an kalpi caah nihin ni tiang kan buai pengnak hi a si.

Nihin Fimcawnnak A Herh Mi

Nihin ‘Non-Formal Education’ chan ah cun pawcawnnak le mah pumpak ca ah san a tlai mi subject lawng cawn chan a si cang. Burmese, Geography le History hna cu Minor subject deuh in an cawn. Business, Management le Social Science le tulio a lar mi Political Science le Human Rights hna cawn deuh a si. Ramleng um mi Chin unau hna le fimthiam mi nih Chinram ah vun ra in cozah sianginn hna ah ca an chimh duh ko hmanh ah kan ram cawnmi le ramdang cawnmi aa khat ti lo mi subject a tam tuk cang. Update ti lo mi Kawlram fimcawnnak a si. Inn le lo (Building) kong zong ah cu ṭhiamṭhiam si ko lai. Hlan lio bantuk in sianginn lawng pek in Learning Center Internet te hna le computer hna pek ṭung lo ahcun zeitin a si khawh hnga. Chan he aa tlak ti lo mi saya pakhat idea (Teacher Center approach) ‘Formal- Education’ kha a si ko.

Cucaah Chinram le Chin miphun  hi kan ṭhancho khawh nak ding caah fimcawnnak phungphai ṭha kan herh. System ṭha kan herh.

Fimthiamnak tha kan pek lo ahcun mino hna an nunzia aa rawk lai i Chinram ah zudin sa-ei, rianṭuan zuamlonak, vuakdennak, buaibainak, firnak le ningcanglo nunnak a karh kho chinchin. Ritnak sii-ai zong a karh lai. Hmailei ah cun ‘ganster’ le ‘damiah’ tiang tampi khawh a si. Cucaah Chinram cozah le mipi nu le pa hna nih fale ca ah fimcawnnak hi biapi cem ah chiah a herh. Fimcawnnak ah kan tlamtlin nakding ca ah sianginn ṭha kan herh. Sianginn ṭha kan ngeih khawh nakding ca ah cozah uktu ṭha kan herh. Cozah uktu ṭha kan ngeih khawh nakding ca ah ram hruainak phunghram ṭha (Constitution) kan herh. Cu lawng ah cun fimcawnnak ningcang ṭha (good education system) ‘Non-Formal Education’ kan ngei kho lai. Cu lawng ah cun ramchung mi dihlak nih fimcawnnak ṭha ah kan lut kho dih lai. Cu tikah cun mirum le sifak, bawi le sal ti mi um l oin, ruang deuh in fimcawnnak ṭha kan ngei kho lai.

Photo- Ngalang Khua Sianginn – 2023 Kum

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: