COVID-19 Zawtnak in Runven hi Ho Rian Dah A si?

Philip Nun Uk Thang| 2020 April 10 – Tulio kan vawlei cu COVID-19 nih a hnih in a hninh, zeidang thawng vialte cu a chilh dih hirhiar ko. Rian tuannak pohpoh: cozah si ah, cozah si lomi an si ah, hi zawtnak nih a zeitin maw in a hnorsuan dih hna ti ahcun kan palh lai lo dah. Tuni tiang ah vawlei pi ah zawtnak a ngeimi milu hi 1.5 million (1,500,000) leng an kai, cun a thimi hi 95,000 leng an si.

United Kingdom (UK) hna ahcun ni khat ah 800 leng an thi tiah theih a si. Cun, Kawlram ah Covid-19 zawtnak a ngei tiah hmuh hma sa bikmi Tedim kan u-nau pa a nu (kum 58) zong zawtnak a ngeih ve cang. Cu ruangah mipi nih kan i ralrin taktak cu a herh ko. Si ahcun, mah cu zawtnak in i runven cu a ho rian dah asi kun?

Thil pakhatkhat a hun can le cang kain, mi tampi nih cun cozah lawng kha kut dong in kan sawh tawn hna. Cun micheu baak nih cun biaknak, cozah silo mi phu NGO le zatlang bu (CSOs) rian a si ti rumro in kan sawh ve hna. Cu pawl cu a tam deuh rian le tuanvo a ngeimi cu an si taktak ko. Nain, tutan mi that-tu zawtnak kan tonmi kong ah, mipi kan biapituk timi hi chim ka duh. Ramkomh Kawlram pumpi ruahnak petu Daw Aung San Suu Kyi zong nih mipi pumpak pakhat cio kan biapi tuk tiah a chim lengmang.

Mipi caah a biapimi cu lau tuk lo ding hi asi (lautuk lo ding kan ti tikah, dai thlan ding cu asi lai lo). Kokek harnak hrawktu zeimaw a can tikah, a um lengmangmi cu lautuknak hi a si tawn. Kan lautuk lehpek ahcun kan ngandamnak tiang a hnorsuan khawh caah thinlung i tlaih (control) khawh kha a biapi.

Tutiang ah Kawlram chungah zawtnak hmuh khawhmi hi minung 27 an si i, cu chung ahcun mizaw no. 4 le no. 7 hi cu zawtnak hrik an ngei ti lo ti a si. A sullam cu an dam thiang bak ti a si. A thimi hi 3 an si i pakhat cu zeidang zawtnak zong a ngei chihmi a si. Tedim kan u-nau pa zong cu, an chek than tikah voikhat cu zawtnak hrik an hmu ti lo ti a si, hi hnu an chek than tikah zeidak a va lawh te hnga (damnak hmu hram ko seh).

Cun, kan hngalh ding ah a biapi mi cu hi Covid-19 zawtnak in a thimi nak in a dam thanmi hi an tam deuh tuk. Worldometer langhter ning ah nihin tiang ah zawtnak case diklak hmuhmi chung in a thimi hi 95,739 an si, cun a dam thanmi hi 356,673 an si. Cu ruangh lautuk ding cu kan si lo!

Cun thawngpang dik lo (hoax & fake news) pawl i ralrin ding hi a biapi tuk fawn. A bik in Laimi nih kan ralrin ding a si, a raung cu Facebook ah thawngpang dik lo tamtuk a chuak lengmang. COVID-19 khamhnak caah arti chumh ei ding, tan-pha-ya (reite) hang ding, ai-thing tampi ngei ding, vankhong raang (kha chuan ba) ei ding, tbk. pawl hi thawng dik lo an si hna.

Hi ei ding le din ding timi pawl khi, a dangdang chemical dat a telmi sisehlaw bialo taktak kan si hnga. Hi bantuk a dik lomi thawng hi a rak chuak chin lengmang khomi asi caah, tha tein careltu kan fim a herh. Mah ka relmi ca hi, ho tialmi dah a si, zeibantuk hram (source) dah a bunh, cucu zumh tlakmi a si hnga maw tihi biatak tein ruah a hau. Ram fim kan timi US ram hmanh ah si phun khat a tha timi thawng an theih caah, ningcang loin an din tikah an nunnak tiang a liam.

Mipi nih atulio ah kan i run vennak cu ngandamnak lei phu (ram chung phu, le ramleng phu) nih an chuahmi zulh phung le ralrin ding pawl kha tha tein zulh hi asi ko. Kawlram ngandamnak zung (Health Dept.) le ramkip ngandamnak tawlreltu phu (World Health Organization-WHO) tibantuk in bochan tlakmi phu nih an tialmi thawngpang kha tha tein rel in zulh ding.

Cun, Ram uk zung (GAD) lei in siseh, ngandamnak lei in siseh, cun CSOs phu lei in siseh, ralrin ding tete tlang an au cuahmah ko caah, ralrin ding pawl hi cu ka langhter lem ti lai lo. Kha bantuk cozah lei asi ah, CSOs lei in an si ah, ralrin ding tete an rak aumi tu kha ralring taktak in zulh i zuam hna usih. Na ngan damnak dingah runven hi a ho rian hmanh asi lo nangmah rian bak a si ko.

Cherhchan:
1. BBC News (BBC Burmese Podcast, 10 April 2020)
2. Worldometer: (https://www.worldometers.info/coronavirus/)

Catialtu Philip Nun Uk Thang hi a tulio Chin Human Rights Organization ah Project Officer a tuan lio mi a si i atulio Covid-19 in kilvennak le humhimnak caah biatak tein a cawlcangmi a si. ~ Editor