Hnawm Hlonh Kong Mipi Rian
Salai Mangpau | October 6, 2023 — Kan duhduhnak hmun paoh hnawm kan hlonh mi khi hnawm hlonh ning kan thiam rih lo ruang ah a si. Hnawm nih hlonhnak hmun a ngei ve. Cu hlonhnak hmun i hlonh lo mi hnawm cu pawngkam zohdawh lo le zawtnak tiang a chuahpi.
Khuapi chung cu hnawm lei tlangtla tawlreltu Sipin an um. Mipi nih hnawm chiahnak hmun ah chiah in sipin nih hnawm an hlonh. Hnawm rimchia rung ah veng le sang nuam tein rianṭuan khawh a si lo. Khuachung thianghlim in um seh ti kan duh a si ahcun hnawm kong ah tangka kan dih a herh.
Khuate lei cu hnawm kong ah tawlreltu an um tuk lo. Uknak lei in maw, biaknak lei in maw, mino in maw, tawlrel hau dirhmun a si. Chankhat caah a harsa lai lo nain hmailei khua ram kong ruah tik ah tangka dih in hnawm kong ah buaipi a hau ve cang.
Khuate cheukhat cu hnawm hlonhnak hmun kan tuah lo. Cutikah a hopoah nih kan duhnak hmun paoh ah kan hlonh ko. Cutikah pawngkam zoh dawh loin a um i a hnu ahcun hmun thu umnak ah an cang.
Vawlei Sining Ai Thlen
Pawngkam thlennak timi hi a tlangpi in phun 3 ah then a si. Vawlei (Land) sining ai thleng. Vawlei tuamtu thli (Atmosphere) umtu ning ai thleng. Cun, Ti (water) umtu ning ai thleng.
A luancia kum zabu pahnih ri khan minung milu a karh chin tikah; khua, ram, le lo pawl hna zong kauh le samh a si. Cunihcun, thingkung hna le vawlei a zorchuk ter ngaingai. Culak ahcun, tupi pawl hna hi faak bik in hau an si hna i, minung nih kan herh mi thil pawl; innsaknak, thilri sernak tibantuk ah kan hman hna. Cuccah, cheu li cheu khat nak tlawm lawng hi kokek tupi chung in a him i cu pawl hna cu, Africa ram tupi, Asia tupi hna le South America tupi pawl an si. Cu hna pawl zong cu a zorchuk lei an panh thliahmah.
Ti thiang cu thilnung kan caah a biapi bik mi pakhat a si. Ti cu minung nih a phunphun ah kan hman. Din ding ah siseh, ṭawlnak ah siseh, khualtlawnnak ah siseh, mei thahnak ah siseh, electric laaknak ah siseh, suikhor cawhnak ah siseh, a dangdang thil tampi ah kan hman hna. Cupinah, kan ei awk ding asi mi rawl ca zong ah ti kan hman. Zatuak 70% tluk hi tiva in kan lak mi ti a si i, a dang hi vawlei tang in kan laak hna. Cucu, cinthlaknak ah siseh, lo saram pawl caah kan hman. Electric caah ti khamnak, cinthlaknak caah ti lam sialnak tibantuk pawl nih ti i zatlonak a chuahter.
Cupinah, minung kan tuahsernak ruang ah, hnawm hlonhnak tibantuk siseh, a dangdang ruang ah tiva tampi din khawh an si ti lo. Tiva tampi a hna a cat. Cunihcun, saram pawl; va, nga, le adangdang thingkung hna le thilnung tampi cihmihnak lei a panhter.
Pawngkam Thlennak Nih A Chuahter Mi That Lonak Pawl
China ram Bejing khuapi te hna ahcun “hmaihuh-mask” i hruk lo in chawh khawh si lo. A chung um mi minung hna tuahsernak ruang ah, thli a hnawm tuk hringhrang i; cunihcun zawtnak phunphun a chuahter. Cutikah, mirum cheu khat nihcun Australia ram ah thli thiang (Oxygen bottle) an i cawk.
Cu thil pawl hna cu zeiruang ah dah a chuah tiah cun, minung duhfah hakkauh tuk ruang ah siseh, fim cawnnak kan chambau ruang ah siseh, cozah that lo ruang ah le nifatin kan hman mi thil pawl a fate ah kan ruah mi hna in an si. A nai mi te kalnak zongah; motor, motorcycle, adang seh thilri pawl kan hmang hna. Mirum pawl hna nih, pumpak miaknak caah sehzung ngan pipi an sernak, pawngkam kilven thiam lo nak, lo duahnak siseh; a fa bik rawl chumhnak le kuak khu tiang in ai tel. Cunihcun, minung (kanmah lila) ngandamnak faak ngai in a hnursuan. Khuhhring ngeihnak (asthma), cuap le lung that lonak tibantuk pawl a chuahter.
Thiamsang pawl nih an tuak ning ah, kum fatin minung nuai 3.5 tluk hi, motor (seh thilri) khuvai ruang ah, sehzung in a chuak mi khuvai ruang ah le lo duahnak tibantuk pawl in an thi tiah an ti. Cu ve bantuk in, nuai 4.3 tluk hi, lungmeihol hman mi seh khuvai pawl hna le chumhnak le lumnak nih a chuah ter mi khuvai pawl in an thi ve i a hlei in ram ṭhangcho ram ko ah a zual mi a si. Asia ram cheukhat le Africa ram hna ahcun, thli thiang lo dawpnak ruang ah kum fatin a thi mi hi an karh chin thluahmah. Culak ahcun, India ram hi thli thianglo a tam biknak hmun a si i; (WHO) nih, “Vawlei cung khuapi hnawm bik hrap cheu tluk, khuapi 40 hi India ah a um,” tiah a ti. Cu nihcun, kum fatin minung nuai cheu tluk nunnak hi a sunghter.
India electric an laak ning hi 70% hrawng hi lungmeihol khanghnak he pehtlai in a si i, ramdang in an hmuh mi a si. Australia zong nih kum fatin nuai 47 tonnes of coal peng a kuat ve.
Cucaah Hnawm kong ah ralrin hna kan thiam rih lo. Kan khuaram thianghlim seh ti kan duh a si ahcun hnawm hlonh dan kan cawn a herh i hnawm kong ah ṭha tein kan tawlrel a herh. Pawngkam thianhlimh tertu mipi kan si khawh nak ding hi a bia pi tuk. Kanmah mi pakhat ruang ah pawngkam a thurhnawmh tertu kan si kho i a thianhlim tertu zong kan si kho .
Cherhchan :Salai Thawngpi, HNAWM hlon dan kan zir pei / Thawng Khual Thang/Pawngkam Thlennak Kong Zohnak
About The Author
