Lai Khuate Kan Sining; Thawng Tha Lian Sang
Ramdang in phaisa kuatmi hi a hmanzia le tawlrel dan a thiam lomi kan tam tik ah laihlum tampi cu kan thathutnak ah a cang. Kan lungput a hrawh, ṭumchuknak lam ah kan zawhpi. Lo thlawh kan zuam lo i a tlacop, hmuhchom in le nikhat ṭuan nikhat ei phun in nunning lam a hun kan zawhter. Caan sau a hmunmi khuasak timhtuahning kha kan thlau thluamah – aa dawh tukmi kan Lai khuate nun a tlau thluamah. Caanhman tein hmuhtheihnak le khuasak khawhnak kan i ngeihmi kan thiamtahnak fung hna cu hlonh in ngeihcia chawva sawksamtu chanthar chuak thilri cawknak ah kan hman hna. Tahfung pakhat bantukin hman ah cun a palh kho nain Biakinn cheuhra cheukhat kan ngeihmi nihhin Lai khuate tampi kan phaisa ngeihmi, kan rum le kan sifah cu zatuak in ruahdamh khawh a si – Khrihfa lawgte umnak khuaram kan si caah mu. Kan ṭhangcho tuk kan ti len lio ah Lai khuate tampi ah kan cheuhra cheukhat a ṭumchuk tuk ve hui. Zeiruang ah dah kan cheuhra cheukhat cu a ṭumchuk kun? Phundang cun, zeiruang ah dah kan sifah chin lengmang?
Pakhatnak ah; ramleng in kuatmi phaisa hi kan hmuhnak a nganbik ah kan i ruah, kanmah tein ṭuankawl duhnak thinlung a zor. Pehtlaihnak phone, lam, le seh-thilri (phone, motorbike) pawl an rak um lo lio hmanh ah Lai khuate tampi ah ei awk kan ngei lo ti a rak um tuk lo. Khuate in khuapi lei kan tlunkal caan ah kan lo le dum chuak tete kan zuar i herhhai kan zal tawn. Thlakhat chung Khuapi kan phanh khawh lo zong ah ei awk kan ngei lo ti a rak um bal lo. Kanmah kut chuak kha duhdim nun le caan sau a hmunmi khuasaknak ah kan rak hman khawh. Naitan Christmas hman pah in kan khua (Cinkhua) ka tlun lio ah, lamthluan cung inntung dirhmi chungkhar pa 7 biaruahnak ka ngeih hna. Hakha ah meh chuan awk (anṭam, kawpi, tbk.,) pawl nan caw tawn maw? tiah ka hal hna. Inn 5 nih Hakha kan phanh poh ah cun cawk kan hau ko tiah an ka leh. Hakha a phanmi mehhang pawl khi a tam deuh cu Kalaymyo lei in a rak phanmi an si. Hangdum chuakte kan ngeihmi nih hin lai a rel tuk zia hi kan philh cang. Khuate in khuapi ah kan dum chuak pawl kan zuar ding a simi kha a lettalam in a si cang. Cu nih a chuahpi mi cu, kan Lairam ah mangṭam tlun a fawi tuk zia a langhter. Tahchunhnak ah, naitan kan tonmi kokek harnak ruang ah pehtlaihnak lam a rawk i Hakha khuapi hmanh ah facang tun khat ah a sing in a phan – zarh khat hmanh a rau lo khah! Lai khuate tampi ei awk ngei lo le thinphang in khuasa kan tam khawh ning kha! Hlan lio deuh ah cun thla khat chung khuapi kan phak lo zong ah ei awk kan rak ngei zungzal ko. Khuapi ah kan rak zuar tawnmi meh le hang chuan awk kha atu ah cun cawk kan hau cang. Cucaahcun, hi thil hi kan sifaknak a rungrul pakhat a si ve.
Pahnihnak ah; kan motor cycle pawl hi an si tiah ka ruah. Inn 90 tluk umnak khuate ah motor cycle 40 leng a um cu ruah awk ngai a si. Kan lam an chiat caah atuletu an rawk i remh an hau, petrol (dat-si) lo cun an kal khawh lo caah phaisa a dih hui. Voi khat remh ah thonghra tal cu a dih fawn. Thonghra cu nihnih chung kan ṭuankawlmi a si cang. Hakha i cycle remhtu Kawl pawl khi mirum ah an i chuah dih cang khih! Kan ngeih tiang hi cu a poi lo nain kan hman ningtu hi poi deuh, si-taal sawhsawhnak hna ah kan hman hi cu a poi tuk ka ti. Khuate ummi nih kan dum chuak pawl phorh le zuarnak ah kan hman cun aa dawh tuk hnga. Phaisa dihnak lei lawngte a si tik ah kan inn chungkhar caah misual i ngeih bantuk a si. Kan ngeihciami chawva a dawpdolh thluamah. A kum in a vun rauh tik ah cun, leiba a kan ngeihtertu ah a cang – sifah lam lei ah a kan hruaitu pakhat a si ve.
Nu le pa kan thiltikhawhnak thleidan thiam a herh ngaingai. Lothlo pa ka vat caah lo ka thlo ve lai ti thlu awk a si lo. Ka khuaruah a harmi cu, zei ruang ah dah kan khua ah Lai thil thiamtakmi an um ve lo ti hi a si. Mi-e peng khuate tampi hna cu thiamtah in an i cawm, rethei ngai in lo an thlo hna lo. Zokhua peng hi kan cheuhra cheukhat a zor hmual a fak bik, phundang cun, kan sifahning a hma a fak bik a si. Thiamtahnak ruang theng cun a si dih lai lo nain Mi-e peng cu an cheuhra cheukhat a ṭhawng zungzal rih ko. Lai thil cu a man a fakmi le sunhsakmi thuam a si. Vawlei cung khuaza kip ah zuar khawhmi thil mansung a si. Laimi kan um chung cu Lai thil cu a man ve dingmi a si. Cucaahcun, Lai thil a takmi nih caan hman tein phaisa hmuhnak an ngei kho, an sifak taktak kho bal lai lo.
A tlangpi in cun, a ruah awk kan i theih lomi ah kan nunning sifahnak lam lei ah a thlengmi a tam. Ramdang ummi nih phaisa kua hlah uh ka ti duhnak si lo, a ṭha lo tinak zong si hlei fawn lo, Phaisa kuatmi lawng hi bawh loin kanmah kutchuak le dum chung chuak tamter deuh ve a hau. Chan nih a chuahpimi thilri motor cyle le phone hna hi hman kan thiam lo ah cun chungkhar ah damiah bantuk an si – ngeihcia chawva sawksamtu an si lai. Chungkhar ah nu le pa nih kan thil ti khawhnak a dangmi hi hman thiam a hau. Pa bik nih a tuahṭuanmi thengte ṭuan ve kha a hman bik lo, kan thil ti khawhnak phun cio in chungkhar khuasak i bawmh khawh a si. Ramchung he ramleng lei he kan ṭuanṭi cio hna lai i kan chungkhar thawk in kan ram ca tiang kan i ṭhannchopi lai ti in ka bia ka donghter.
Theiternak: Hi capar cu Chin Digest Vol 2, No. 1 (February 2016) ah a rak chuak cangmi a si. Catialtu hi Thawng Tha Lian S, MA in Development Studies a dih cangmi a si.
About The Author
