Chin State Mipi Phaisa Kong ah Mipi Teltumnak A Niam Hleiah Budget   Information Lak A Har

0

Ram Hlei Thang/TCP

Salai Ram Hlei Thang | TCP-Hakha| 2020 September 17|

Biahram Dawmhnak

Budget fianhlannak hi Democracy ram lei panhnak ding ah a biapi tukmi pakhat a si. A bik in, mipi teltumnak le ramkhel aiawhnak ah thazaang a derhmi Uion of Myanmar ram tibantuk ahhin a biapi khun. Democracy timi cu “mahte uknak” ti ah a sullam fianh khawh a si. Adam Przeworski nih a timi cu, “kanmah nih kan duhmi phung pawl nih a kan tlaih lawnlawng ah kan zalong” a ti (Przeworski, 2010). A sullam cu, mate uknak timi cu mipi nih kan duhmi ning in mipi caah cozah rian a tuan kha mahte uknak kan timi cu a si. Cucu, cozah nih mipi duhning in rian a tuan khawh nakding ahcun fianhlannak, relkhawhmi sinak le cozah cawhcanghnak ah mipi i teltum khawh a biapi tukmi a si. Phundang in chim ahcun cozah a cawlcanghnak kha mipi nih zohfel khawh a herh tinak a si. Cuti cozah a cawlcanghnak mipi nih zohfel khawh nakding ahcun cozah zung pawl nih an kenmi information pawl kha mipi nih fawi tein lak khawh a biapi tuk. American President hlun Jimmy Carter nih, “information lakkhawhnak timi cu ziknawh-eihmuarnak zorternak caah siseh, riantuan tu pawl mipi nih relkhawhmi sinak caah siseh, mipi le an cozah karlak ah i zumhnak karhternak caah siseh a biapi tukmi thil pakhat a si” tiah a ti (Newman, 2002). Cucaah, cozah a cawlcanghnak kan zohfel khawh nakding ah mipi nih information fawi tein lakkhawh, mipi i teltum khawh le fianhlannak a um ding a biapi tuk hringhran. Cubantuk zohfel khawhnak ah lam tha pakhat cu cozah nih mipi budget zeitin dah a tolrel ning a si ti zohfel a si. Chin State ah zeitluk in dah mipi nih budget information lak an i fawih siloah zeitluk indah fianhlannak a um ti le mipi an i teltum ning langher kha hi capar nih aa zuammi a si.

Chin State Budget Process ah Mipi Teltumnak le Information Laknak

Burma ramkomhpi kan ser ka in a thlithup-budget phung in rak kal a si. A voikhatnak budget report hi Ne Win Revolution cozah nih 1963-64 kum budget report a rak chuahmi a si. Asinain, Ne Win cozah siseh a hnuzul ralkap cozah siseh an chuah than bal ti lo (Aung, 2019). Mipi cozah a kai than hnu in a voikhatnak ramkomhpi budget hi 2015-16 phasa kum ah an vun chuah. Cuhnu cun ramkulh dang zong nih an vun zulh ve (Ranaissance Institute, 2018).  Chin State ahcun a voikhatnak mipi budget report cu 2019 ah an vun chuah, a voihnihnak hi 2019-2020 budget report zong chuah a si ve. Cunih Chin State cozah budget kong ah rian a tuan ning a vun langhter deuh i fianhlannak lei kalnak ah kar tha a hlang ti a vun langhter. Asinain, budget report pahnih zoh tikah, budget a tlangpi lawng an i tel i a tling lo ngaingai hleiah mipi teltumnak kong zeihmanh ai tel lo ti khawh a si.

Budget kong (Budget Process) ah mipi teltumnak hi a mipi nih a herh ning le mipi duhning in riantuan khawh nakding ah a biapi ngaingaimi a si. Chin State mipi budget kong ah biapi in mipi an i teltum khawhnak bik lam pathum a um. A pakhatnak ah, Township Plan Formulation and Implementation Committee (TPFIC) timi Peng Budget Committee nih an zohfel lio ah a si. Hi Committee ahhin Zatlangbu aiawhtu le Hluttaw Palai an i tel i department lutlai pawl an i tel. Department cio nih project an rak suaimi le budget kha an khawmh i zohfelnak an ngei. Hi ahhin mipi ruahnak le mipi herhmi kha MP le Zatlangbu aiawh in aa telmi pawl nih mipi aiawhnak lam a um. Asinain, Hluttaw Palai an si ah, Zatlangbu aiawh an si ah, mipi duhnak le herhmi laknak tonpumhnak (consultation) an ngei tawn lo tiah theih a si. Cutikah, hi Committee budget zohfelnak chung ahhin mipi an i teltum ko ti chim awk a tha lo.

Cupinah, department cio in mipi duhnak le herhmi taktak va laknak tuah a um lo ti hmuh khawh a si fawn. Department cio nih an suaimi project pawl hi khua siloah sang cio nih an duhmi an rak sawkmi cung ah hngat in an suai hna. Mipi nih project an sawkmi pawl hi an MP sinah copy an pek vemi hna a um i MP nihhin mipi duhnak cu an theih pah. Asinain, an rak sawkmi copy an pek hna lo ahcun siloah mipi ruahnak va laknak taktak an tuah lo tik ah kan chimmi Committee ahhin mipi teltumnak a tlawm tuk ti chim khawh a si.

A pahnihnak cu, khuapi meeting ah mipi i tel in ceihhmaihnak an ngeihmi kha an khuabawi hmang in an i teltum kho. Khua cheukhat ahcun, khuabawi nih khuapi meeting an kawh i zei dah khua nih kan herh, zeibantuk project dah kan sawk lai ti an i ceihkhang. Cu ceihkhannak ahcun mipi nih an ruahnak le an hmuh ning langhternak in an i teltum kho. Cu an i ceihkhanmi cu khuabawi nih biakhianak an tuahmi project he aa pehtlaimi department ah sawknak a va tuah. Hihi, Chin State ah mipi nih budget process ah an i teltum khawh biknak lam pakhat a si. Asinain, cheukhat khua cu khuapi nih ceih loin khuabawi nih amah nih a herh tiah a ruahmi poh lawng a va sawkmi an um ve ti hmuh khawh a si. Hibantuk in, amah ruahnak in project tampi a sawk khomi khuabawi kha riantuan kho tu a si timi ruahnak zong Chin mipi tampi chung ah a um ti hi hmuh khawh a si. Culawng siloin, khuapi in ceihkhannak an ngeih ko zong ah project kong lawng an i ceih i budget kong an i ceih ti lo. Cutikah, hika zawn zong ah mipi teltumnak a niam ti chim khawh a si thiamthaim.

A pathumnak cu, Zatlangbu pawl sinin a si. Zaltangbu pawl nih mipi nih an herhmi le an duhmi lak in budget process chung tahchunnak ah TPFIC Committee budget zohfelnak tibantuk siloah Hluttaw chung an ceih lio tibantuk ah mipi duhnak langhter khawh a si. Culawng siloin, zatlangbu pawl hrimhrim nih anmah tein budget an suai lio ah zei dah pepek ding a si, budget suainak ah an papek ning a that le that lo cuaichunnak tuah in i tel khawh a si. Cozah nih phaisa zeitin dah an hman ti zohfel cuaichunnak tuah in i thlak khawh a si. Asinain, Chin State zatlangbu pawl nih cubantuk in an cawlcawngh a um lo tluk a si ti hmuhkhawh a si fawn. Cucaah, hi ka zawn zong ahhin budget process ah mipi teltumnak a niam ti chim khawh a si rih.

Chin State ah Budget fianhlannak hi biahalnak nganpi pakhat a si. Myanmar ramkomh ah budget information lak hi dawthletnak a tuahtu (researchers) ca hmanh ah a har i zaran mipi ca ahcun a har tuk ngamsam tiah an ti (Shotton et.al 2016). Chinram sining zoh tikah an chimmi hi a dik. Cozah nih budget an suaimi a hran khi zaran mipi le zatlangbu pawl nih hmuh khawh a si lo. Cucu zeiruang ahdah a si ti hlethlai tikah a fiangmi phung a um lo ruang ah a si ti hmuh khawh a si. Zeiruang ahdah a lengmi nan pek hna lo phung nih a kham ca ahmaw a si ti hal tikah an lehmi cu “cunglei nawl peknak in a si”, “phung nih a kham caah a si lo” ti a si. Zaran rami pakhat caah Hluttaw nih hnatlaknak a ngeih cangmi an hman lio cangmi budget hmanh tling tein hmuh a har tuk. “Cunglei nawl lo cun” timi nih a kham dih. Budget document pawl hmuh kahwh a si lo tikah a lengmi, dawthlettu le zatlangbu caah thlaichunnak tuah khawh a har tuk cang. Cunih a langhtermi cu Chin State ah a fianghlangmi budget kalumnak a langh khawh nakding ahcun a fiangmi phung a um a herh ti hi a si. Cozah zung riantuan pakhat nih an zung information pawl kha mipi sinah mipi nih an hal ahcun a pek hrimhrim lai timi phung a um a herh. Cuhnu lawng ah mipi nih budget kong ah cozah a cawlcangh ning zohfel le bawmh khawhnak lam a um lai i a tha deuhmi democracy lei panhnak ah thazaang a si lai.

Biatlang Kawmnak

Chin State cozah nih budget fianhlannak a um khawh nakding i hmaithalk in budget report pahnih a chuah. Asinain, mipi teltumnak le infonmation tlamtling in ai tel lo. Budget process chung ah mipi teltumnak a niam tuk. A fiangmi phung a um lo ruang ah zaran mipi nih budget information lak a har tuk hringhran. Mahte uknak kan ngeih khawh nakding le mipi nih cozah riantuannak kan zohfel bawmh khawh nakding ah fianhlannak a um a herh i cubantuk a si khawh nakding ah zaran mipi nih cozah fimmi information pawl fawi tein hmuh khawhnak a pemi a fiangmi phung a herh.

 

(A Cung Capar hi Catialtu Pumpak hmuhning a si)

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: